Մեր բառերուն ամենէն զարդարունը
- Ճշմարտութի՛ւնը, վարդապե՛տ։ Մենք այս եկեղեցին չենք շինած քու բարձրեալ Աստծոյդ համար, ինչպէս որ միշտ կրկներ ես. մի՛ խաբեր քեզ… Այո՛. Այդ քու եկեղեցիդ նուիրուած է ո՛չ թէ Մարիամ Աստուածածնին, այլ քու Մարիամ իշխանուհիիդ։ Ըսէ՛, ճիշդ չէ՞։
Գեղարքունիքի կանանչազարդ լեռներու գոգին մէջ, Սեւանայ լիճի վրայ, Յունիս ամսուան ջերմացնող յետմիջօրէի արեւուն տակ կը բեմադրենք «Հին Աստուածներ» թատերախաղէն տեսարան մը՝ Մարիամ իշխանուհիի եւ Յովհաննէս վանահօր երկխօսութիւնը։ Դպրոցական սիրողական ներկայացում մըն է, որ կը կատարենք ճիշդ այնտեղ՝ ուր հազար տարի առաջ տեղի ունեցեր է այդ պատմութիւնը- այժմ թերացած կղզիի Ս. Մարիամ Աստուածածին եկեղեցւոյ առջեւ։
Բնութեան այս կատարեալ բեմայարդարութեան մէջ Քրիստինան եւ Շանթը, այս տարուան «իշխանուհին» եւ «վանահայրը», պատշաճօրէն յարդարուած են։ Կատարուած է վարսայարդարումը, մատնայարդարումը, տարազներուն արդուկումը։ Բառերու այս ճոխութիւնը կը պարտինք «արդ» արմատին։ Անշուշտ առանձին չէր «արդ»ը երբ կը կատարէր այդ բոլորը։ Անոր կ՚օժանդակէր «յ» մասնիկը։ Մինչ կրքոտ եւ նոյնչափ լարուած երկխօսութիւնը կ՚ընթանայ, այս անգամ «զ» տառը կու գայ միանալու «արդ»ին ու նոր ուղղութիւն կ՚առնէ մեր պատմութիւնը։
- Ո՛չ, հայր սուրբ. Ես չշինեցի այս եկեղեցին. Մե՛նք շինեցինք այդ եկեղեցին, մե՛նք՝ ես եւ դուն...
- Չեմ հասկնար՝ ինչ կը խօսի իշխանուհին...
«Արդ» արմատի եւ «զ» մասնիկի ամուսնութեան անդրանիկ պտուղը եղաւ «զարդ» գոյականը։ Եւ այդ օր, մեր մայրենին դարձաւ աշխարհի ամենէն զարդարուն եւ շռայլ լեզուներէն մէկը։ Մեր պաշարին մէջ ունինք 150 բառ «զարդ»ով սկսող- զարդաբազրիք, զարդաբանուածք, զարդագիր, զարդագօտի, զարդադաջ, զարդադրուագ, զարդազգեստ, զարդախաչ, զարդախօս, զարդապաճոյճ, զարդատառ, զարդափայլ, զարդափեղկ, զարդափետուր ու 305 բառ՝ «զարդ»ով վերջացող- աշխարհազարդ, առաքինազարդ, աստեղազարդ, արփիազարդ, բողբոջազարդ, բոցազարդ, գորգազարդ, երկնազարդ, զամբիւղազարդ, զինազարդ, թագազարդ, խորանազարդ, ծիրանազարդ, կահազարդ, կամարազարդ, ճաճանչազարդ, շնորհազարդ, սիւնազարդ... Այս բոլորի շնորհիւ մեր գրականութիւնը, սկսելով Աստուածաշունչի թարգմանութենէն, հարստացաւ զարդարեալ բառերով։ Ս. Գիրքի մէջ 27 անգամ գործածուած է «զարդ» բառը, ինչպէս նաեւ «զարդար», «զարդարանք», «զարդարեալ», «զարդարել», «զարդարիչ» եւ «զարդարութիւն» բառերը։ Ահա, պատճառներէն մէկը, թէ ինչո՛ւ «Թագուհի թարգմանութեանց» կոչուեցաւ Ս. Գիրքի թարգմանութիւնը... Իր «գեղազարդ» լեզուին համար։
- Բայց ճշմարիտն ա՛ն է որ ես ու դուն կը վախնանք իրարու աչքին ուղիղ նայելու... Ինչո՞ւ, ի՞նչ յանցանք ենք գործեր։
- Իշխանուհին թող ինծի ներէ, պէտք է մեկնիմ։
«Արդ» արմատին եւ «զ» մասնիկին զաւակները անմիջապէս սկսան բնակեցնել հայոց լեզուի բոլոր բնագաւառները։ Նախ ունեցանք ձիթենեաց ճիւղերով զարդարուած տօն մը, «Ծաղկազարդ», որ յայտնի էր նաեւ Ծառզարդար եւ Ծռզարդար անուններով։ Ունեցանք արտայայտութիւններ. «առնուլ զզարդ զանձամբ», «զարդ առնուլ», «ի զէն եւ ի զարդ վառիլ»։ «Զարդ» բառը բարձրացաւ երկինք ու նշանակեց «աստղ»- «Զարդք երկնից»։ Յովհաննէս Երզնկացիի «Զարդք երկնից» տաղաչափեալ աշխատասիրութեան մէջ, որ ներբողական գովեստ մըն է երկնքի, լուսինը մարած անցեալն է, արեգակը՝ Աւետարանը, իսկ աստղերը՝ մարգարէները։ Ապա բառս վերադարձաւ Հայկական լեռնաշխարհ։ Ըստ Հայր Ս. Էփրիկեանի «Պատկերազարդ Բնաշխարհիկ Բառարան»ի, Զարդարիչը գիւղ էր Խարբերդի մէջ, 60 տուն հայ բնակիչով եւ Ս. Խաչ եկեղեցիով զարդարուած։ Այդ գիւղի մօտ կար Զարդարիչի վանքը։ Ամենէն պատմականը «Զարդ» ամրոցն է։ Երբ Արտաշէս Բ. թագաւորը աւարտեց Արտամէտ քաղաքի շինութիւնը, զայն կոչեց Զարդ, այսինքն «Պայծառութիւն, ի վերայ պայծառայարդար պատրաստութեան շինուածոյն»։ 15 դարուն «զարդար» բառը ազնիւ քայլ մը առաւ ու դարձաւ իգական անուն։ Այդպէս կ՚անուանուէին Ծաղկազարդի օրը ծնած աղջիկները։ Ըստ պատմական աղբիւրներու, առաջին «Տիկին Զարդար»ը մի ոմն Թումայի կինն էր, մահացած 1410 թուականին։ Այս անձնանունէն ալ զարգացաւ Զարդարեան մականունը, ան որ մեզի շնորհեց գրավաճառ եւ հրատարակիչ Վահան Զարդարեանը, նահատակ գրող, թարգմանիչ, հասարակական եւ քաղաքական գործիչ Ռուբէն Զարդարեանը, բանասէր, հրատարակիչ եւ գրավաճառ Պիմէն Զարդարեանը, դերասան Սիրուն Զարդարեանը, քանդակագործուհի Այծեմնիկ Զարդարեանը, ինչպէս նաեւ Կարսի զաւակ, նկարիչ Յովհաննէս Զարդարեանը։
- Իշխանուհին թող ինծի ներէ, պէտք է մեկնիմ։
- Ո՛չ, ո՛չ, հա՛յր-սուրբ, մի՛ փախչիր։ Եւ ի՞նչ օգուտ փախուստը. Դուն քու հոգիէն չես կրնար փախչիլ։
«Զարդ»ը մեզի տուաւ նաեւ բարձրարուեստ բառ մը- «զարդաքանդակ»։ Պատմութեան չափ հին են հայկական զարդաքանդակները, արտայայտուած՝ «վիշապաքար» կոչուած քարակոթողներու միջոցով։ Հեթանոսական շրջանի զարդաքանդակի եզակի նմոյշ է Գառնիի տաճարը։ Իսկ քրիստոնէութեան հետ խաչքարերու կերպարով կրկին մարմնացում գտաւ «զարդաքանդակ» բառը։ Տեսնելու համար, թէ ան ի՛նչ ներշնչում տուաւ քանդակագործ հայ ճարտարապետին, հաճեցէք ճամբորդել Նորավանք, կանք առնել Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ գաւիթին առջեւ, վերցնել ձեր աչքերը ճակատակալ քարերուն ու դիտել Տիրամօր, Հայր Աստուծոյ, Ադամի եւ Քրիստոսի զարդաքանդակները, ինչպէս նաեւ գիրերուն միահիւսուած տերեւներու, խաղողի որթերու եւ ծաղիկներու «զարդանախշերը»։
Քրիստինան կը մօտենայ «վանահօր», ձեռքը կը դնէ անոր ուսին.
- Իմ կեանքիս գորշ երկնքին՝ դուն ես եղեր լոյսի աստղը. Առանց այդ լոյսին, այդ մխիթարութեան, ես չեմ գիտեր՝ ինչո՛ւ պիտի ապրէի…
- Հերի՛ք, հերիք է…
Մինչ տաղանդաւոր վարդապետները կը բարեզարդէին մեր քարէ երկիրը, գրիչները մագաղաթի վրայ կը ստեղծէին լուսանցազարդեր։ Մեր ժամագիրքերը, մաշտոցները եւ ճաշոցները զարդարուած են ճոխ բուսազարդերով եւ կենդանազարդերով։ Իսկ յոգնաջան տպագրիչներու շնորհիւ «զարդ» բառը վայելչօրէն գրաշարուեցաւ գիրքերու վրայ, ինչպէս՝ «Առ ձեռն աշխարհագրութիւն։ Շատ պատկերներով զարդարուած», «Պատմութիւն արեւելեան պատերազմին։ Զարդարեալ այլեւայլ պատկերօք», «Կենդանաբանութիւն։ Զարդարեալ 400 պատկերօք», «Նոր հանքաբանութիւն։ Զարդարեալ 131 պատկերով»։ Անշուշտ պիտի յիշենք Զարդարեաններու մէկ հրատարակութիւնը. «Ընդարձակ գրացանկ Պիմէն Զարդարեան գրատան», զարդարուած Գէորգ, Վահան եւ Պիմէն Զարդարեանի լուսանկարներով։
- Ի՞նչ կ՚ուզես, կի՛ն, ի՞նչ կ՚ուզես դուն ինձմէ։ Ամբողջ կեանքիս կէսը տառապանք տուիր ինծի, տառապանք ու դառնութիւն...
Վանահայրը արագ դուրս կ՚ելլէ, առանց իշխանուհիին նայելու։ Իսկ Քրիստինան թուլցած՝ կ՚իյնայ աթոռին վրայ.
- Յովհաննէ՛ս, Յովհաննէ՛ս, հայր-սուրբ։
Խաղը կ՚աւարտի։ Կը խոնարհին ու հրաժեշտ կու տան պատանի դերակատարները։ Հրաժեշտ տալ կը պատրաստուի նաեւ արեգակը։ Անոր պայծառութեան փոխարէն «երկնի զարդերը» պիտի լուսաւորեն մեր բեմը եւ անոր զարդարանքները։ Իսկ «զարդ» բառը, կ՚երեւի մշտավառ է ան, պիտի շարունակէ զարդարել հայոց լեզուն եւ բնաշխարհը։
