Դուք ցանկացեր էք գիտնալ, թէ ո՞րն է հայոց լեզուի ամենէն չարքաշ միավանկը։ Այդ պարագային ձեզ, հայկական բառերու յարգելի երկրպագու, կը հրաւիրեմ մտովի ճանապարհորդել հայրենի անդաստաններ ու դիտել այն հսկայակազմ չորքոտանին, որ խրուած սեւ հողի թանձր շերտերու մէջ՝ ակօսներ կը բանայ։ «Եզ»ն է ան, քարէն հաց քամող մեր ազգի ամենէն յոգնաջան ու քնարական բառը։ Եթէ հարցնէք, թէ ցեխի ու ծանր աշխատանքի ի՛նչն է քնարական, սպասեցէք մինչեւ այս յօդուածի մայրամուտը ու դուք հաճոյքով կը լսէք պատասխանը։ Այժմ եզը, մշակի հաւատարիմ կենակիցը, թող շարունակէ իր աշխատանքը «յանուն տան սեղանին», «յանուն նօթի թշուառին» կամ՝ «յանուն Տիրոջ նշխարին», վկայակոչելով Դանիէլ Վարուժանի խօսքերը, իսկ մենք անդին, ծառի մը շուքին ապաւինելով զրուցենք ու տեսնենք, թէ «եզ» բառը ինչ ակօսներ բացած է մայրենի լեզուի դաշտերու մէջ։
Բնիկ հայկական է գրաբար «եզն» բառը, որ այժմ մէկ երրորդով ամորձատուած ըլլալով՝ մնացեր է «եզ»։ Հայկական մատենագրութեան հնագոյն էջերու մէջ կարելի է լսել անոր բառաչիւնը, այսինքն՝ անոր մասին վկայութիւններ. «Մի՛ վարեսցես զէշ եւ զեզն ի միասին», «Ուր ոչ գոն եզինք, մսուրք սուրբ են»։
«Եզ» արմատի տոկուն ուսերուն վրայ, դեռ Ոսկեդարուն սկսեր ենք մասնիկներ բեռցնել, որպէսզի ան շարժէ մեր միտքերը։ Այնուհետեւ ունեցեր ենք երկարակեաց լծորդութիւններ, ինչպէս՝ «եզնալուծ», «եզնալեզու», «եզնամոլ», «եզնանոց», 6-րդ դարուն՝ «եզնաճաշակ» եզան կամ կովու միս ուտող, «եզող» եզներու լուծը վարող, 12 դարուն՝ «եզնակ» ոսկեգոյն թեւաւոր ճճի, 15-րդ դարուն՝ «եզնածախ» եզնավաճառ կամ մսավաճառ, 18-րդ դարուն «եզնակն», «եզին աչք», կամ՝ «եզնաչք» խաղողի խոշոր, մսոտ, սեւ տեսակ մը։ Ունեցեր ենք նաեւ դարձուածքներ. «Եզան եղջիւրէն բռնել», «Եզան պէս յամառիլ», «Եզան տակ հորթ փնտռել»։ Հայրենի մամուլի ամենասիրած քաղաքական դարձուածքն է, «Ինչ որ ներելի չէ եզին, ներելի է Զեւսին», այսինքն երկրի մէջ դիրք ունեցողին ամէն ինչ կարելի է։
Եզը այժմ ծանրօրէն ետդարձ կը կատարէ։ Վերջացեր է ակօսի մէկ գիծը։ Ահա այդ շարժումը կ՚առաջարկեմ «եզնադարձ» կոչել։ Հին յունական աշխարհին ծանօթ «βουστροφηδόν» («վուս» եզ, «ստրոֆի» դառնալ) բառի թարգմանութիւնն է ան։ Գրելու հնագոյն ձեւն էր եզնադարձը, մէկ տողը ձախէն աջ, ապա յաջորդը աջէն ձախ։
Եզը հայ շինականի համար խորհրդանիշն էր ոյժին ու կեանքին ու հաւատքն ունէր անոր անմահութեան։ Անյիշելու ժամանակներուն, Հայկական լեռնաշխարհի վրայ երբ մարդը բնութեան տարրերով կ՚ընկալէր իր շրջապատը, եզը պաշտամունքի առարկայ էր։ Գեղարքունիքի նախնադարեան դամբարաններու մէջ յայտնաբերած են եզներու կմախքներ, իսկ Վանայ ծովու վրայ, Արճէշի մօտ՝ եզան պրոնզէ արձան։ Քրիստոնէութեան շրջանին, Համբարձման տօնին եզը զարդարած են ծաղիկներով ապա մատաղ ըրած։
Հոգեւոր գրականութեան մէջ Գրիգոր Նարեկացին բարձր պատուանդանի վրայ դրաւ «եզ»ը այն օրը, երբ գրեց «Յարութեան» տաղը։ Բանաստեղծութեան մէջ սուրբը կը պատկերացնէ սայլ մը, որ ծանր կ՚իջնէ Մասիսէն։ Սայլը ունի ոսկի աթոռ, բեհեզ ծիրանի, անոր վրայ բազմած է Որդին արքայի, աջ կողմն են վեցթեւեան սերովբէներ, ձախ կողմը բազմաչեայ քերովբէներ, առջեւը գեղեցիկ մանուկներ։ Իսկ ի՞նչ ոյժ պիտի շարժէ սայլը։ Նարեկացին գրեր է. «Եզինքն են սաթ ու սպիտակ, / ծաղկախայտուցք, արագաքայլք, ընթացականք, / եղջիւրն ամէն խաչանման, / եւ մազն ամէն հոյլ մարգարիտ. / եւ ահա շարժէր սայլիկն ա՛յն, / եւ ահա խաղայր անիւն ա՛յն»։ Հայկական լեռնաշխարհի ծանրակշիռ արքան եզն է։
Գործի աւարտին, երբ բարձրանայ լուսինը, մշակը կ՛երգէ այսպէս. «Լուսնակն անոյշ, հովն անուշ, / Վա՜յ, լէ՛, լէ՛, լէ՛, լէ՛, / Մաճկալ պառկեր՝ քունն անուշ»։ Քունի մէջ ե՞զ։ Գիտէ՞ք ի՛նչ կը նշանակէ ան. անվախութիւն, կորով, մորթելը՝ մահուան վնաս, լծուած զոյգը՝ միութիւն, ախոռի մէջ որոճալը՝ հաւատարիմ աշխատող, օգնութիւն, գերը՝ մօտալուտ երջանկութիւն, նիհարը՝ սով, սպիտակը, ցատկողը՝ պատիւ, շահ, սեւը՝ վտանգ, կարմիրը՝ կեանքի վտանգ, միսը ուտելը՝ վիշտ, հիւանդութիւն, նստիլը՝ մեծ, բարի լուր, հետը կռուիլը՝ թշնամի, սարսափ, իսկ առանց եղջիւրներու՝ զինաթափ թշնամի։ Ժողովուրդը այդպէս հաւատացեր է։
Ապա եկան քերթողներ ու «եզ» բառը դարձուցին գրական. «Եզին շողիքն ինչ փոյթ թէ իրենց ձեռքերը կ՚օծէ», «Անդին բլուրէն վար, դէպ քաղաքը, ճռընչուն, / Մեծղի եզներ, որոնց եղջիւրն այգեպանն / Որթատունկի սաղարթներով է պսակեր, / Կը քաշէին սայլերն ամբողջ բեռնաբարձ / Ողկոյզներու դէզերով / Եւ ալիքով գինիի», Դանիէլ Վարուժան, «Ու ես պիտի երգեմ երգը եզին, արօրին, խոփին», Համաստեղ, «Հուժկու եզներ, կալերուն շուրջը զոյգ զոյգ, հրաշագործ ցորեանը պիտի կամնեն», Սիամանթօ, «Բաբի Օհանը... եզան նման աշխատել գիտէր», Ակսել Բակունց, «Գութան քաշող եզան հսկայ աչքերի պէս», «Եզան աչքերի միամիտ փայլ», «Եզան մկանուտ վզի շփում», Պարոյր Սեւակ։
Մեր հողի հարազատ ու հաւատարիմ բառը, զարմանալի չէ, որ յարմարած ըլլար անոր բարբառներուն։ Բառը Ագուլիսի մէջ «իզնը» էր, Գորիսի եւ Արցախի մէջ «յէզնը», Համշէնի մէջ «յիզ», իսկ Ոզմի (կամ Ոզիմի) մէջ «իզ»։ Ապա երկիրը, ի՛նքը դարձաւ «եզ», երբ յայտնուեցան տեղանուններ- Եզ, Բալուի մօտ գիւղ, Եզան անցք, Կիլիկիոյ մէջ լեռ, Լամբրոնի հիւսիս-արեւմուտքը, Եզան Սուրբ, Գորիսի ուխտատեղի, ինչպէս նաեւ՝ Եզանց հովիտ, Եզն, Եզնաձոր, Եզնանց բերդ, Եզնուտ եւ Եզանիստ։
Այնքան նուիրական էր բառը, որոշեցինք զայն մարդու յատուկ անուն դարձնել, այնուհետեւ մեր պատմութիւնը ունեցաւ երեւելի անձեր, ինչպէս Վարդանանց պատերազմի մէջ յիշուած Եզնիկ եպիսկոպոսը, Աստուածաշունչի թարգմանիչներէն Եզնիկ Կողբացին եւ «Թուղթ առ Մաշտոց» աշխատասիրութեան հեղինակ Եզնակ կաթողիկոսը։ Իսկ չորս Աւետարանիչներէն Ղուկասն է եզը, զոհի խորհրդանիշը։
Եզը քնարական է։ Կա՞յ մէկ այլ ազգ, որ երգեր յօրինած ըլլայ իր եզան համար։ Հայ գեղջուկն է ան։ Կոմիտասը լսեր է այդպիսի եղանակ մը. «Ձիգ տու, քաշի՛, ա՜յ եզը... Լուծդ մաշի, ա՜յ եզը... Արա հո՜, հո՜, ա՛րա հո՜»։ Կա՞յ մէկ այլ ազգ, որ ծունկի եկած ըլլայ իր եզան առջեւ, աղաչէ ու անոր ձօնէ ողբաձայն երգեր, «ախպեր, սիրուն, ծաղիկ, նախշուն» ածականներովը զարդարէ զայն։ Այժմ, ունկնդրենք կոմիտասեան մէկ այլ երգ ու այդպիսով շնորհակալութիւն յայտնենք եւ հրաժեշտ տանք եզան.
«Հո, արա եզօ, ջան ախպեր, ջան...
Թոլ արա եզօ, ջան ախպեր,
Դեհ, սիրուն ել, ել՜, ել՜ ել՜,
Դեհ ծաղիկ ել՜ ել՜ ել՜ ել՜,
Դեհ նախշուն ել՜ ել՜ ել՜ ել՜»։
