Երեւանի 2803-րդ տարեդարձն էր Հոկտեմբերի 8-ին, թէպէտ պատմաբանները ճշդում են, որ 6000 տարեկան է քաղաքը։ Ինչեւէ՝ տօն է։ Ես ծնուել եմ Երեւանում, 3-րդ Մաս թաղամասում։ Այստեղ 3 կինօթատրոններ կային։ Դասերից փախչում էինք կինօթատրոն։ Յաճախ հնդկական ֆիլմեր էին ցուցադրում, այդ պատճառով 3-րդ Մասի բնակիչների վրայ քաղաքում ծիծաղում էին, բայց ես չէի փոխի իմ թաղամասը Փարիզի կամ Նիւ-Եորքի հետ։ Տարիներ առաջ գրել էի այս մանրապատումը.
Հեռաւոր սիրուհին
Դուք սիրում էք ձեր տիկնոջը, այնպէս չէ՞։ Երբ յոգնած եւ անօթի մութ երեկոները վերադառնում էք տուն, նա անհամբեր դիմաւորում է ձեզ՝ տաք ճաշը սեղանի վրայ դրած։ Նա ժպտուն եւ հոգատար է եւ դուք երբե՛ք չէք փոխի նրան ո՛չ մի ուրիշ կնոջ հետ։ Սակայն հեռու հեռուներում, այնտեղ, ուր հայեացքը միշտ դպում է հրաշք սարին, որն իր հպարտ տեսքով հաւատք եւ ոյժ է ներշնչում, այստեղ թաքնուած է ձեր սիրուհին։ Դուք պատրաստ էք նրա ոտքի տակի հողը համբուրել, դուք տրւում էք նրան խելակորոյս, արցունքները սրտում խոստանում էք կարճ ժամանակում վերադառնալ եւ աւելի երկար յանձնել ձեզ անձնուէր սիրոյն, սակայն անցնում են տարիներ եւ դուք յաճախում էք սիրուհուն միայն ձեր վարդագոյն անուրջներում, հաւատարիմ մնալով ձեր օրինաւոր կնոջը։ Կնոջ անունն է Լոնտոն, Փարիզ եւ Նիւ Եորք, Լոս Անճէլըս, Իսթանպուլ եւ Պէյրութ, իսկ սիրուհին միակն է՝ Երեւան։
Այժմ անցնէք Երեւանեան քաղաքակրթութեան։ Կայ այս անուամբ աշխատութիւն, որի նախաբանում գրուած է.
«...Շատ գրքեր են գրուած Հայաստանի պատմութեան մասին։ Այն կապակցւում է յաճախ հնութեան հետ, ժողովրդի խորն արմատների հետ։ Նրա պատմութիւնը շարունակւում է այսօր, այն էլ շատ բուռն կերպով։ Մենք, հեղինակներս, ուշխորհրդային ժամանակաշրջանը համարում ենք ամենավառ եւ ամենուրախը ամբողջ հայոց պատմութեան մէջ, որում բացուել էր նոր էջ՝ ծնուել էր այն, ինչը այսօր կարելի է անուանել հայերի Երեւանեան քաղաքակրթութիւն։ Այն չունի նախադէպ պատմութեան մէջ ու զարմանալիօրէն իւրայատուկ է եւ անկրկնելի։ Հին հայոց պատմութեան մէջ կան մի քանի էջեր, բայց նմանը՝ երբեք չի եղել։ Այսօրուայ Երեւանը գոյացաւ յանկարծակի, տարերային կերպով, եւ բերեց իր հետ նոր աւանդոյթ, նոր աշխարհահայեացք։ Դա նոր դարաշրջան էր հայոց պատմութեան մէջ։ Երեւանեան քաղաքակրթութիւնը գոյացաւ հրդեհավայրում։ Հիմքում՝ հայերի ցեղասպանութիւնն էր։ Այն ծնուեց որպէս ապրելու անսահման ցանկութեան մարմնաւորում եւ ներառեց իր մէջ մարդկանց ձգտումը դէպի լոյս, ուրախութիւն,ազատութիւն։ Այն հանդէս եկաւ որպէս յաղթանակ մահուան հանդէպ։ Դա արդիւնք էր հարիւր հազարաւոր մարդկանց ստեղծագործ ուժի դրսեւորում, որոնք ստեղծեցին շատ-շատ աւելի, քան նրանցից ուզում էին անողոքաբար խլել։ Ներկայիս Երեւանը չունի իր նախադէպը հայոց պատմութեան մէջ։ Տարբեր դարերում գոյութիւն ունէին մի քանի մեծ հայկական քաղաքներ, ինչպիսին էին Դվինը, Անին, Կարսը... սակայն դրանք կեդրոններ էին, բնակեցուած հայերով, այլ ոչ թէ հայերի կեանքի գլխաւոր կեդրոնակէտ։ Ոչ մի կեդրոնաձիգ ուժեր չէին հաւաքում այդտեղ ողջ աշխարհի հայերին։ Յետոյ հայերը կորցրին իրենց հողերը եւ սկսեցին ապրել օտար քաղաքներում, աշխարհի մայրաքաղաքներում։ Ցուցաբերելով անսահման կենսունակութիւն, գրեթէ չխառնուելով տեղւոյն բնակչութեան հետ, նրանք բաւականի բնայատուկ ներգրւում էին օտար քաղաքի կեանքի մէջ։ Նրանք վարժուեցին օտար մայրաքաղաքներին՝ չունենալով իրենց մայրաքաղաքը։ Հայկական ստեղծագործ ուժերի ճանաչուած կեդրոններից էին Կոնստանդնուպոլիսը եւ Թիֆլիսը, որտեղ կեդրոնացած էր առեւտրա-արդիւնաբերական դրամագլուխը։ Այստեղ էր գտնւում նաեւ մտաւորականութեան մեծ մասը։ Խոշոր հայկական համայնքներ կային Մոսկուայում, Աստրախանում, Փետերբուրգում, Ղրիմում, Փարիզում, Ժնեւում, Վիենայում, Քաիրեյում...»(գրքի հեղինակներն են Սվետլանայ Լուրիէ եւ Արմէն Դաւթեան)
Որպէս երեւանցի պիտի խոստովանեմ, որ այստեղ նկարագրած Երեւանը այլեւս գոյութիւն չունի, եւ դրա պատճառները կարօտ են առանձին վերլուծութեան։ Սակայն պիտի նաեւ խոստովանենք, որ ամէն մէկն ունի իր Երեւանը։ Իմ Երեւանը սովետական էր։ Մեզ փրկում էր արուեստը։ Այսօր անցնելիս Մաշտոցի պողոտայով, որի մի հատուածում սովետական շրջանին բացուել էր ժամանակակից արուեստի թանգարան, որտեղ ցուցադրւում էին մեր կողքին ապրող տաղանդաւոր արուեստագէտների ստեղծագործական նմոյշները, որոնք հեռու էին սովետական գաղափարախօսութիւնից, այսինքն սոցիալական ռեալիզմից, ես տխուր նայեցի առեւտրի կէտերին, որոնք շարուած էին այդ թանգարանի փոխարէն։ Թանգարանը պատսպարուել էր այդ կէտերի հակառակ կողմում, ուր ոչ ոք չէր մտնում, որովհետեւ պարզապէս չգիտէր, որ բացի առուծախից եւ փոր կշտացնելուց կան նաեւ մնայուն արժեքներ, առանց որի մենք ապրել չէինք կարող։ Եւ այսօր էլ, այս համատարած արժեքների անկման ֆոնին մեզ փրկում է բարձրակարգ արուեստը։ Նաեւ գիրքը։
