Մարդուս առաջին երա՜զը... Դժուար է յիշել։ Բայց, կարելի է ենթադրել, թէ ան մօր ստինքէն կաթ ներծծել էր, ինչպէս կ՚ընեն նորածինները։ Իսկ մայր ստուգաբանութիւնը, զոր կարելի է դիտել որպէս լեզուագիտութեան կաթնտուն, բազմահազար տարիներ գուրգուրանքով արձանագրած է իր բոլոր զաւակներուն՝ բառերուն պատմութիւնը, օրը օրին։ Ուստի, ան կը յիշէ նաեւ մեր լեզուի բոլոր «երազ»ները, լուսաւոր թէ՝ տարտամ, աւետաբեր թէ՝ աղետալի։
Այսօր կը զրուցենք «երազ» բառի մասին։ Սակայն, պէտք է աւելցնել, թէ այդ բառի անցեալէն կը բացակայի կարեւոր էջ մը՝ անոր ստուգաբանութիւնը։ Յարգելի ընթերցող, ինչպէս կիսատ կը մնայ անուշ երազը, երբ ակամայ կ՚արթննայ մարդը, նոյնպէս, կ՚երեւի անյարմար մէկ պահուն յանկարծ արթնցեր ենք ամբողջ ազգով, ու դժբախտաբար, չենք յիշեր, թէ ի՛նչ է «երազ» բառին ծագումը։ Կայ այն կարծիքը, թէ իրանական փոխառութիւն է եւ կու գայ միջին պարսկերէն «րազ» նոյնիմաստ բառէն։ Սակայն, այս տեսութիւնը մերժած են, թէ՝ ստուգաբան եւ բառարանագէտ Հրաչեայ Աճառեանը եւ թէ՝ գերմանացի հայագէտ, լեզուաբան եւ բանասէր Հայնրիխ Հիւբշմանը։ (Ան, որ 1875 թուականին փաստեց, թէ հայերէնը հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի անկախ եւ ինքնուրոյն մէկ ճիւղը է։)
Մեսրոպեան տառերով գրի առնուած առաջին գրաւոր արձանագրութեան՝ Աստուածաշունչի մէջ կան բազմաթիւ «երազ»ներ։ Սուրբ գիրքի էջերէն ներս բառը գործածութիւն գտեր է 95 անգամ։ Հոն կան նաեւ «երազահան», «երազատես» եւ «երազել» բառերը։ Գրաբար հայերէնը ունեցեր է նաեւ երկու բայ, «յերազանալ» եւ «յերազիլ»՝ երազի մէջ երեւիլ։
Մեր երազկոտ լեզուն դարերու ընթացքին տեսեր ու մտայղացեր է շա՜տ երազներ, եօթանասունի չափ։ Նկատի ունինք «երազ»ով հիւսուած բառերը։ Ահա քանի մը քաղցր օրինակ. Երազաբոյր, երազաթեւ, երազագեղ, երազահամ, երազախառն, երազածին, երազուհի... Իսկ մեր ամենաերկար «երազ»նե՞րը՝ 14-15 տառ ունեցող բառեր.երազահմայութիւն, երազապաշտութիւն եւ երազատեսութիւն։
Մեր հնագոյն հեղինակներու մօտ շատ տեղ չէ գտած «երազ» բառը։ «Երազ»ը աւելի յաճախ տեսեր են մեր 19րդ դարու գեղապաշտ եւ քնարերգակ բանաստեղծները։ Առաջիններէն էր Յովհաննէս Թումանեանը, որ մէկ գիշեր, անհանգիստ քունի մէջ, իր կերած գառնուկին մօր պատկերին հաշիւ պէտք ունեցաւ տալ. «Երազումս մի մաքի, մօտս եկաւ հարցմունքի...»։ «Երազ» բառը նաեւ առաւ փոխաբերական իմաստներ։ Ամենայն հայոց բանաստեղծի համար «տենչանք եւ փափաք» էր ան ու Թումանեանը գրեց. «Վռազ անցան երազ, մուրազ ու չհասայ ո՛չ մէկին», «Կեանքս թեթեւ տանուլ տուած երազ եղաւ»։ Պէտք է մտաբերել նաեւ «Երազ» երգ-բանաստեղծութիւնը, ուր Սմբատ Շահազիզը կը հանդիպի իր մօր պատկերին.
Բայց ափսո՜ս, որ երազ էր։
Այն երա՜զ էր ցնորամիտ։
Ա՜խ, այդ ինչո՞ւ երազ էր.
Լեւոն Շանթը «Հին Աստուածներ» թատերախաղի մէջ տեսաւ, թէ երազ են մարդու բարձրագոյն նպատակները։ Մինչեւ այսօր մեր ժողովուրդի համար սիրելի եւ կրկնելի խօսքեր են. «Իջէք, իջէք երազներ, իջէք զգոյշ երազներ, շոյող անոյշ երազներ, իջէք քնքուշ երազներ»։ Աքսել Բակունցի, երազանման Գորիս քաղաքի այդ զաւակի համար «չքնաղագեղ եւ չնաշխարհիկ» դարձաւ բառը. «Տեսանք այն խաղաղ փողոցի երազային պատշգամբը»։ Նոյն իմաստը կրկնեց Վախթանգ Անանեանը. «Ապրում ու բազմանում են այն երազ հովտում»։ Վահան Թէքէեանն ալ սուզուած էր երազանքներու մէջ, անձնատուր եղած անոնց. «Ու կը նայիմ ես ծովէն՝ երազամոյն աչքերով»։
«Երազ»ով շինեցինք նաեւ բազմաթիւ դարձուածքներ։ Ոսկեդարուն ունեցեր ենք «Երազ տեսանել», «Ոչ յերազի անգամ տեսանել», «Երազ է կեանք մարդոյ» արտայայտութիւնները։ Իսկ գրաբարը մղձաւանջային երազներու համար արտայայտուեր է այսպէս. «Ցնորք զահանդելի խօլական երազոց»։ Աշխարհաբարս ունի «երազ դառնալ», «երազի մէջ իյնալ», «երազի մէջ ալ չտեսնել», «երազներով ապրիլ», «երազի նման անցնիլ» դարձուածքներ։
Հայու համար երկիրն ալ երազ է։ Եւ մենք սիրեցինք երգել ան. «Երազ իմ երկիր, հայրենի, հոգսերդ շատ, յոյսդ մեծ...» Իսկ եղան օրեր, մեր ժողովուրդի երազի առագաստները, չդիմանալով սաստիկ քամիներու՝ դարձան անկարկատելի ծուէններու՝ ու լոյս տեսաւ երկու գիրք. «Խաչուած երազներ», «Երազ օրեր»։ Առաջինը Պոլսոյ մէջ իսկ միւսը՝ Երեւանի։ Յիշել կ՚արժէ, թէ խորագրի վրայ «երազ» բառը ունեցող հայկական առաջին գիրքը «երազահան» մըն էր. «Մարմնախաղաց եւ Երազահան», Կ. Պոլիս, 1803։ Երազահան գիրքերը, ըստ երեւոյթին շատ ժողովրդական, գրաւած են բոլորիս հետաքրքրութիւնը։ Ահա երազահան մը, որ լոյս տեսած է Մարսէյլի մէջ. «Երազահան ճոխ եւ ընդարձակ», Արամ եւ Մեսրոպ Ժամկոչեաններու հրատարակութիւնը, լոյս տեսած 1932 թուականին։ Նոյն տասնամեակին, «երազ» բառը հայրենիքի մէջ առաւ նոր երեւոյթ մը՝ «յերազ», շնորհիւ ուղղագրական կանոններու մէջ եկած փոփոխութեան, ու երեւանեան տպարանները սկսան լոյս ընծայել գիրքեր՝ հետեւեալ գրաշարուածքով «Արփիկի յերազը», «Փոքրիկների յերազը»։
Այժմ պէտք է յայտարարել մեր բանաստեղծներու ամենէն երազկոտը. Եղիշէ Չարենց, ան, որ մեր լեզուին տուաւ «կապոյտ երազ», «կարմիր երազ», «մեր հոգին ջահել ու բազմաերազ...» արտայայտութիւնները։ Չարենցի համար երազը «երեւակայական եւ անիրագործելի բան» էր ու ան գրեց. «Մեր աշխատանքը դիւցազնական, նրա թուում էր սին մի երազ»։ «Դանթէական Առասպել» բանաստեղծութեան մէջ «երազ» բառը գործածեր է 12 անգամ՝ անոր տալով գունաւոր նոր պատկերներ. «երազել խնդութիւններ», «հուրհրատող երազ», «հարբած երազներ», «հանդիպումի երազ», «երազներ անհունի», «գորշ օրերի միանման երազ», «երազի ուղիներ», «արնավառ երազ»։
Այսօր, մեր ժողովուրդը աւելի երազկոտ քան երբեք, կը շարունակէ երազել։ Հրաժեշտի համար ձեզ կը հրաւիրեմ երազամոյն ունկնդրել Խաչատուր Աւետիսեանի «Կապոյտ երազ»ը. «Քու զուլալ աչքերում, կուսական ու անմեղ, տեսայ ես շող, տեսայ վառուող երազներ կապոյտ…»։
