Եօթն անգամ
առասպելական բառ
Չնեղուին միականին, երկկողմանին, եռակայմը, քառաձայնը, հնգեակն ու վեցօրեակը։ Այսօր կը խօսինք «եօթը» բառի մասին։ Բախտաբեր բառ մը, ժողովուրդի ամենասիրածը, որ երեւակայութիւններ շարժեց, առասպելական հէքիաթներու ծնունդ տուաւ, ապա ի՛նք դարձաւ առասպել։ Այսօր եօթը ծով եւ եօթը ցամաք պիտի անցնինք յայտնաբերելու համար 7-ի առեղծուածը։
Սկսինք ստուգաբանութեամբ։ Բնիկ հայկական է։ Արմատը septm։ Գրաբարեան ձեւը «եաւթն»։ Դրացի լեզուներու մէջ ունի ծննդակից բառեր՝ «զարմիկներ». դասական յունարէն «հեպտա», արդիական յունարէն «էպտա» եւ «էֆտա», լատիներէն septem, իրանական եւ գերմանական ձեւերը sapta եւ sebum. Հայերէնին տուաւ հարիւրի չափ բառ։ Յիշենք եօթը պատկերալից օրինակներ. եօթնեղջիւր, եօթնաչեայ, եօթնարփի, եօթնածին, եօթնադուռն, եօթնաշնորհ, եօթնաձոր։ Պարգեւեց դարձուածքներու շռայլութիւն. զայրոյթը կամ սաստիկ վախը եղաւ «Եօթը գոյն փոխել», մէջը ջուր խառնուած, խարդախուած կաթը, գինին կամ խմիչքը «Եօթը ծովէն, մէկը կովէն», մահամերձ վիճակէն դուրս գալը կամ երկար կեանք ունենալը «Եօթը պատան մաշեցնել», ամբողջ տոհմը «Եօթը պորտ», բազմաթիւ, շատ՝ «Եօթն անգամ»։ Հեռաւորութեան չափանիշ էր նաեւ։ Հնդկաստանն ու Հապէշը մեզի համար «եօթը սար այն կողմ» էին, կամ «եօթը սարի ետեւ»։ Եւ, խրատ մը. «Եօթը անգամ չափէ, մէկ անգամ կտրէ»։ Մեր հիները, ճարպիկ եւ գործը գիտցող մարդու համար ըսին՝ «Եօթը ծով մէ թել մանածով կը ներկի»։ Ու վերջապէս, ծիածանի եօթը գոյներու տակ հաճոյքով գործածեցինք ծիծաղաշարժ երկու ասացուածք. «Արջը գիտէ եօթը երգ, բոլոր եօթը՝ տանձի մասին», «Եօթը վարդապետ մէկ աղջիկ կնքեցին, անունը դրին՝ Կիրակոս»։
Բանահիւսութեան մէջ եօթը անգամ աւելի յաճախ հանդիպեցանք անոր քան միւս թիւերը։ Երեւակայեցինք «եօթգլխանի դեւեր», «եօթը սարի վրայ եօթը չար հրէշներ» եւ «եօթը օր, եօթը գիշեր հարսնիք»։ Նորապսակներուն ալ մաղթեցինք «եօթը որդիով սեղան նստիլ»։ Մուսա լերան սրբազան ծառի համար մեծերը կը պատմեն, թէ անոր շուրջ եօթը անգամ եօթանասուն քաջեր շուրջպար են բռնած ու անոր շուքի տակ եօթը հազար հարսնիք է կատարուած։ Երբ Հռոմն ու Պոլիսը բազմած են եօթը բլուրի վրայ եւ հին աշխարհը կը հպարտանայ իր եօթը հրաշալիքով, հայը սիրով պահած է, ըստ բանաստեղծ Սուրէն Մուրատեանի՝ եօթը թանկ սրբութիւն. Գիրքը, Մասիսը, Շինարար ոգին, Հաւատքը, Լեզուն, Հայ ընտանիքը եւ ամենէն վեր, ամենէն լուսաւորը՝ Մայր հայրենիքը։ Պէտք է յիշել նաեւ, թէ հայկական ճարտարապետութեան հրաշալիքը, Անիի մայր տաճարը, կառուցուած է Կատրանիդէ Բ.ի կողմէ, որ Բագրատունեաց Հայաստանի եօթներորդ թագուհին էր։
Ոսկեդարուն բառը առաւ հոգեւոր դիմագիծ։ Քրիստոնէութիւնը խօսեցաւ եօթը մահացու մեղքերու, եօթը առաքինութիւններու եւ եօթը մոլութիւններու մասին։ Տիեզերքի արարումը եօթը օրուան պատմութիւն է։ (Եօթներորդը՝ հանգիստ)։ Հայ առաքելական եկեղեցին ունի եօթը խորհուրդ։ Սուրբ գիրքի մէջ, բացի «եօթն» բառի 703 գործածութենէ, եօթը անգամ տեղ գտեր է «եօթեւտասան» (17) բառը։ Ուխտաւորներ, որոնք «Վարպետներու քաղաք» Կիւմրի կ՚այցելեն, եօթը անգամ ծունկի գալ կ՚ուզեն «Եօթ Վէրք» եկեղեցւոյ սրբապատկերին առջեւ, ուր Մարիամ Աստուածածինը պատկերուած է իր եօթը վէրքերով։ Յիշենք նաեւ, թէ Միջին Արեւելքի ամենամեծ եկեղեցին, Տիգրանակերտի Ս. Կիրակոսը «եօթխորան» է։ «Եօթը»ն դարձաւ նաեւ Պոլսոյ մէջ լոյս տեսած երկու հոգեւոր գիրքերու խորագիր. «Գիրք մեկնութեան եօթն թղթոցն կաթուղիկէից», 1743, «Եօթը պատգամներ եօթը եկեղեցիներու», 2017։
Գաւառէ գաւառ բառը տարածուեցաւ հեշտալուր հնչիւններով. Տիգրանակերտի մէջ՝ յօթթէ, Ալաշկերտի, Վանայ եւ Մշոյ մէջ՝ յօթ, Զէյթունի մէջ՝ յէօթը, Անտիոքի մէջ՝ յէօոթը, Երեւանի, Ջուղայի, Սալմաստի, Թիֆլիսի եւ Կարնոյ մէջ՝ օխտը։ Այնուհետեւ բառը, իր բոլոր յարմարանքներով սկսաւ հայկական բանահիւսութեան եւ աշխարհագրութեան մէջ լայն գործածութիւն ունենալ։ Սասնոյ Մարաթուկ սարը ունէր «Օթնակ»՝ այսինքն «Եօթն Ակ» աղբիւրը։ Սիւնիքի մէջ ալ կայ «Եօթնաղբիւր» մը։ Այդպէս է կոչուած, որովհետեւ, ըստ ժողովրդական հաւատալիքի, հոն կանգած եկեղեցւոյ եօթը սիւները աղբիւր դարձեր են, երբ Թիմուրը քանդեր է զայն։ Հայկական լեռնաշխարհի ամէն անկիւն ունի եօթը անգամ պատկերալից տեղանուններ. Գառնիի ձորի մէջ առու մը՝ Յօթ եղբօր առու, Տերսիմի մէջ լեռ՝ Եօթ Եղբօր Գոռ, Սիւնիքի մէջ գաւառ՝ Եօթնաբերդ, Վանի մէջ ուխտատեղի՝ Եօթ խորանք, Մուշի մօտ, Արածանիի հովիտի մէջ գիւղակ՝ Եօթնագոյն։ Իսկ «Եօթ թոնիր»ը, թոնիր չէր, այլ Վան քաղաքի մօտ աղբիւր։ Բառը դարձաւ նաեւ հաւատալիքներու աղբիւր։ Խարբերդի մէջ ծոմապահութեան ժամանակ երդիքէն կամ մառանի առաստաղէն կախեր են խոշոր սոխ, անոր վրայ մեխեր են կարմիր աքլորի եօթը փետուր ու պահքի ամէն շաբթուան աւարտին հաներ են մէկ հատը։ Իսկ Համբարձման տօնին, տեղական հնչումով՝ «Վճկի տօնին», երբ աղջիկները նստեր են ուռենիի կամ թթենիի մը շուքին տակ, եօթ հատը գացեր է եօթը պարտէզ, եօթը տեսակ ծաղիկի փունջ կազմելու։ Իսկ այլ եօթն, եօթը աղբիւրէ ջուր բերեր են։ Երբ սկսեր է վիճակը, աչքը կապուած վիճակահանը, ձեռքը եօթը անգամ ամանի մէջ դրեր ու դուրս հաներ է եօթը առարկայ։ Երբ ծնունդ է եղեր տան մէջ, տատմայրը կանչեր է. «... Էկան կայնան եօթ գեղով, եօթ գաւառով, քէօյ տղէն աւելցաւ եօթ օխայով»...
Բառը եօթը անգամ ներշնչում տուաւ հայ գրագէտին։ Ռուբէն Զարդարեանի «Եօթը երգիչները» պատմուածքին մէջ լսեցինք եօթը նուագարանով եօթը եղանակ երգած եօթը աշուղներ։ Իսկ Յովհաննէս Թումանեանի երեւակայութեամբ բարձրացանք Ջաւախքի սարերը։ Հոն, Փարուանայի ալեհեր արքան իր դուստրին կը փորձէր բացատրել, թէ ինչո՛ւ ուշացան Կովկասի այն կտրիճ ասպետները, որոնք ամեհի ձիեր հեծած՝ անշէջ հուր բերելու գացեր էին. «Ո՛վ իմանայ, պէտք է փախցնեն եօթգլխանի դեւերից»... Բառը, անժխտելիօրէն, Համօ Սահեանի «Եօթ ձիաւորի բալլադը» դիւցազներգութեան մէջ է, որ ապրեցաւ իր ամենամեծ վերելքը ու ցոյց տուաւ պատմական եւ առասպելական իր բոլոր հարստութիւնները։ Հոն տեսանք եօթը բանակ եւ եօթը մանուկ, եօթը հարս եւ եօթը երազ, եօթը օր եւ եօթը ձիաւոր։ Այդ բանաստեղծութեան տողերու թի՞ւը... Անվրէպ՝ 49։
777 բառ էր այսօրուան յօդուածը։ Բախտաբեր թիւ։ Հաւատանք, որ ան բոլորին բերէ երջանկութիւն եւ բախտաւորութիւն։ Դարձեալ զրուցելու յոյսով... Եօթը օր վերջ։
Յ.Գ. Համօ Սահեանի վերոյիշեալ բանաստեղծութիւնը հասանելի է հետեւեալ ծածկանկարով։
Թուային այս նկարը կը պատկանի Փաթիլ Գաբդանեանի:
