Սիրելի... պատուական... հարազատ... յարգելի... հոգեւոր... մէկ հատիկ... Արդեօք կա՞յ գոյական մը այս բոլոր ածականներուն արժանի։ Այո, «եղբայր» բառն է ան «բարձրաթռիչ», «բարեհամբաւ», (Վերջին երկու կոչումները կը պատկանին 17-րդ դարու ամենահետաքրքրական բանաստեղծներէն մէկուն՝ Երեմիա Չելեպի Քէօմիւրճեանին) Նոյն մօր արգանդէն ծնած, նոյն կաթով սնած այդ տղան, աղջիկ զաւակի համար հպարտութիւն եւ հովանի մըն է, իսկ փոքր եղբօր կամ որբի համար պաշտպանութիւն եւ հօր շունչ մը երկրորդ։ Կը տեսնէ՞ք, կան բառեր, որոնք սրբութիւն բուրեն մեզի համար։ Յարգելի ընթերցող, թէեւ չունիմ աւագ եղբայր, կամ քոյր մը, որ ինծի այդ աչքով նայի, սակայն կը փափաքիմ գրել «եղբայր» բառի մասին ու ձեզի բերել մեր հին ու նոր գրչեղբայրներու կողմէ ստեղծուած այնպիսի գրական հարստութիւններ, որոնք անկասկած կ՛արդարացնեն վերոյիշեալ բոլոր ածականները, ներառեալ Քէօմիւրճեանի յօրինածները։ Իսկ դուք մի զարմանաք, եթէ յօդուածի մէջ յանկարծ յայտնուին երգեր, ու լսէք եղբօր գովասանքը։
Բնիկ հայկական է «եղբայր»ը, մեր ամենէն հարազատ բառերէն մէկը։ Ան ունի եղբայրներ աշխարհի բազմաթիւ լեզուներու մէջ- անգլերէն brother, լատիներէն frater, իտալերէն fratello, գերմաներէն Bruder, դասական յունարէն φράτηρ (frոtēr), պարսկերէն برادر (barādar), ռուսերէն брат (brat)... Դարերու ընթացքին, մինչեւ որ բառը առնէ «եղբայր» ձեւը, ունեցաւ միջին ձեւեր- բրայր > բղայր > ղբայր > եղբայր։ Մեր գաւառներուն մէջ միշտ չէ, որ եղբայրը կանչէին իր գրական ձեւով։ Զէյթունցին կ՚ըսէր «էխբ՛mր», ակնցին, սեբաստացին, արաբկիրցին, խարբերդցին, պոլսեցին «ախբար», կարնեցին, ագուլիսցին, ախալցախցին «ախպար», խարբերդցին «mխբ՛mր», վանեցին, մշեցին, արցախցին, ալաշկերտցին, թիֆլիսցին, սալմաստցին եւ վիպագիր Ռաֆֆին «ախպէր», համշէնցին «ախբէր», գորիսցին «ախպըէր», հաճընցին «ախբ՛այ»։ Միեւնոյն ժամանակ ձայն առին բառի գաւառական փաղաքշական ձեւերը- աբար, աբարիկ, աբօ, ապեր, ապի, ափի, ափու։ Եւ օր մըն ալ այս ձայներով տպաւորուած Աւետիք Իսահակեանը գրեց. «Որսկան ախպեր» բանաստեղծութիւնը. «Որսկան ախպեր, սարէն կու գաս / Սարի մարալ կը փնտռես», մինչ Յակոբ Պարոնեանը 1886 թուականին ստեղծեց հայկական թատրոնի ամենաշատ բերմադրուած թատերախաղերէն մէկը՝ «Պաղտասար աղբար»։ ԱԱնոնց զուգահեռ լսեցինք հայ մշակի ձայնը... «Հօլ արա եզօ / Ջան, աղբեր ջան, հօ, / Թօլ արա եզօ, / Ջան աղբեր»։
«Եղբայր» բառը տէր կանգնեցաւ բազմաթիւ իմաստներու եւ արտայայտութիւններու։ Երբ Յովհաննէս Յովհաննիսեանը գրի առաւ «Ում որ եղբայր անուանեցի, ինձ թշնամի իմացաւ» տողը, նկատի ունէր ազգականը, արիւնակիցը։ Ռուբէրն Զարդարեանը երբ կը յորդորէր «Լսեցէ՜ք, ո՚վ տարաշխարհի եղբայրներ, դո՜ւք անծանօթ, բայց մերձաւոր իմ հոգիիս»՝ նկատի ունէր իր ազգի տղաները։Նոյն միտքով Մուրացանը ըսաւ. «Ի՞նչ հարկ կայ խտրութիւն դնել գիւղերի մէջ։ Դրանցից ամէն մէկում ապրում են մեր եղբայրներն ու քոյրերը»։ Սիրով ու բարեկամութեամբ իրար հետ կապուած մտերիմ ընկերուն այսպէս խօսք ուղղեց Վահան Տէրեանը. «Ողջո՜յն ձեզ մութ ուղիներում երկրային, իմ եղբայրնե՚ր, հեռուներում եւ բանտերում»։ «Եղբայր» բառը 301 թուականին առաւ հոգեւոր բնոյթ։ Ան դարձաւ վանական «միաբան» Անշուշտ, թէ Դերենիկ Դեմիրճեանի խօսքի մէջ յստակ էր այդ իմաստը, «Երիտասարդ վանական եղբայրը որ անձկութեամբ հետեւում էր հասակաւոր զօրականին, խիստ մտահոգ խօսեց», սակայն 1203 թուականին գրի առնուած յիշատակարանի մը մէջ կը կարդանք հոգեւոր եղբայրներուն դիմող ծերունի գրիչի մը աղաչական խօսքը. «Ո՜վ սուրբ եղբարք աղաչեմ զձեզ / Արդ դուք եղբարք յիշեցէք զմեզ յաղօթս»։ Երբեմն ալ զարմանքով, զայրոյթով գործածեցինք «եղբայր» բառը. «Սա ի՞նչ խայտառակ վիճակ է, եղբայր»։ Հակառակ իր յարգալիր դիրքին, օր եկաւ որ սիրահար քոյրը հրաժեշտ տուաւ եղբօր. «Մեր ու աղբեր թող տուի, իմ չինարի եարը, / Ես իմ սիրածին առի, դարդիման եարը»։
«Եղբայր» բառը, ի՜նչ եզակի եւ պատուաբեր երեւոյթ, անձնանուն է հայու համար։ Հայկական աշխարհի մէջ քիչ չեն Ախիներ, Ախիկներ, Ախիջաններ եւ Աղբրացներ, որոնք բուն կը նշանակեն «եղբայր»։ Այդ այրերէն մէկը, Աղբայրիկ վարդապետը ճարտարապետ էր, 1213-1232 թուականներուն շինեց Տեղեր վանքը։
Երբ եղբօր մասին խօսինք կը գործածենք ջերմացնող, ընտանեկան եւ ընկերային սրբութիւններ ակնարկող արտայայտութիւններ. «Աւագ եղբայր», «Երէց եղբայր», «Կրտսեր եղբայր», «Հոգեւոր եղբայր», «Հարազատ եղբայր», «Աշխատաւոր եղբայր»։ Առաւելաբար, մօտիկ ընկերներու կ՛ըսենք «աղբեր տղերք», իսկ պատերազմի մէջ զոհուած զէնքի եղբայրներու ընդհանուր գերեզմանը կը կոչենք՝ «Եղբայրական գերեզման»։ Թէեւ փափուկ է եղբօր սիրտը, բայց ան գիտէ խիստ ու պահանջկոտ ըլլալ, այն ժամանակ կը զայրանայ ու, - ներեցէք արտայայտութիւնս - , ցոյց կու տայ «հինգ եղբայրները»։
Քանի՞ «եղբայր» ունի հայոց լեզուն։ Յիսունէ աւելի։ Ձեզ կը վստահեցնեմ, բոլորն ալ լաւ նկարգիր ունին, բարի համբաւի տէր են։ Ընտանեկան այդ մեծ խմբանկարի պատկառելի անդամներն են՝ եղբայրաշունչ, եղբայրասէր, եղբայրաբաժին, եղբայրանոց (Բնակարան հոգեւոր եղբայրներու, Լեռնային Կիլիկիոյ մէջ վանք), հարսնեղբայր, փեսեղբայր, արքայեղբայր, կաթնեղբայր։ ... Ալագեազ սարն ամպել ա, / Աղբեր իր ձին թամփել ա... Ուրախ այս նկարի մէջ նկատեցի՞ք նախանձով եւ ատելութեամբ համակուած դաւաճան դէմքեր։ Անոնք, ցաւօք սրտի, պատճառ եղան, որ ունենանք՝ եղբայրադաւ, եղբայրակուլ, եղբայրաջինջ, եղբայրասպան եւ եղբայրատեաց ածականները։ Անոնց մասին գրական յիշատակութիւնները մինչեւ այսօր կը մնան մատենագրութեան էջերու մէջ։ Ահա քանի մը վատահամբաւ օրինակ. «Անյիշաչարութեամբն զեղբայրադաւ բռնաւորսն կերակրեցեր գիտութեամբ ճշմարտութեանն», «Ամենայն սպանօղ եղբայրասպան է», «Թշնամութիւնք եղբայրասպանութեան», «Զեղբայրատեացն մարդասպան կոչէ»։ «Եղբայրասպան» բառը որպէս ծաղիկի անուն տեղ ունի նաեւ հայկական բուսաբանական բառարաններու մէջ՝ անուան հետեւեալ մէկնաբանութեամբ. «Եւ այսպէս կոչուելուն պատճառ՝ այն է կ՛ըսեն հին գիտունք, որ երբ նոր արմատ կամ ձու մի բուսանի՝ առջիններէն մէկն կու չորնայ»։
Իսկ մենք այսօր ըլլանք «եղբայրապաշտ» ու յօդուածի առաջին մասը աւարտենք մէկ այլ քաղցրաբոյր բառով՝ «եղբայրաշահ»։ Թէեւ ժամանակավրէպ ածական է ան, սակայն ընտիր է եւ ունի վեհ իմաստ. «Այն մէկը, որ գիտէ եղբօր սիրտը շահիլ»։ Այսօր նաեւ աւելի քան երբէք հայ ազգին պէտք է անսալ հետեւեալ խրատին. «Երկայնամիտ (համբերող) լինել, եւ եղբայրաշահ, եւ քաղցր եւ բարեսէր»։ Ու վերջապէս, յարգելի ընթերցող, արտօնեցէք, որ հրաժեշտի երգն ալ նուիրեմ բոլոր եղբայրներուն. «Աղջի, անունդ Մայի, / Ճակատդ բոլոր շահի. / Մի պաչ կ՛ուզեմ, երկու տու, / Աստուած աղբերդ պահի»։
