Երբ դեռ չկային մարդը եւ աստուած,- նկատի ունիմ Վահագն գեղատեսիլ պատանին, ձեր ռազմի եւ քաջութեան դիքը,- հայոց լեռնաշխարհի շամբերը զարդարեցի ես։ Հասակ նետեցի ջինջ ջուրերու ամայութեան վրայ, զանոնք դարձուցի եղէգնապատ եղէգնուտներ։ Ապա եկաք դուք, սիրեցիք զիս, քանզի երկայն էր հասակս, խոնարհ էի եւ երերուն։ Ըստ ձեր քնարերգակ բանաստեղծներու՝ նուրբ էի ու դողդոջուն, ճկուն էի ու ճօճուն, հովերու քոյրն էի ես։ Միթէ՞ հայ բանաստեղծը նկարիս մէջ իր վտիտ մարմինը կը տեսնէր, կամ եղէգնաբնակ յաւերժահարս մը կը դիտէր երազկոտ։ Եղէգն եմ ես։ Ջրաբոյս մը լոկ։ Հայկազնեան ձեր հարուստ բառարանի նկարագրութեամբ՝ «Բոյս ջրարբի՝ երկայն ծղօտիւ, որոյ մէջն է դատարկ»։ Ա՞ն է պատճառը, որ Թլկատինցին օր մը Արածանիի ջուրերը դիտելով պիտի գրեր. «Սրտիկս է պարապ, / Պարապ զէտ (նման, պէս) եղէգ ՝ ծուծէն դարտկուած»։ «Մէջն է դատարկ...», ճիշդ է։ Սակայն ես թէ՛ Վահագնին ծնունդ տուի, թէ հողեղէն մարդու սերունդներուն, թէ՛ ոսկեձայն մեղեդիներ վազեցին ընդմէջէս եւ թէ՝ սիրաբորբոք երազներ։ Ահա իմ փողէս ելած գրական բոցերով լի պատմութիւն մը։
Բուն անունս «եղէգն» է։ Գրաբարախօս ձեր նախնիները այդպէս անուաներ են զիս։ Սեռական տրական հոլովս «եղէգան» է։ Երկար դարեր հանդարտութեամբ ապրեցայ այս ճահիճներու մէջ, գետերու ափին, լիճերու եզրին։ Սակայն, օր մը ծովը դարձաւ ծիրանի, երկիրը եւ երկինքը երկունքի մէջ դղրդացին, կարմրիկ փողէս ծուխ ելաւ, «...ընդ եղէգան փող ծուխ ելանէր», կարմրիկ փողէս բոց ելաւ, «...ընդ եղեգան փող բոց ելանէր», ծնաւ խարտեաշ պատանեկիկ մը։ Վահագն էր ան։ Ձեր պատմահայրը Մովսէս Խորենացին այս եղելութիւնը աւանդելու համար ճեղքեց եղէգ մը։ Այդ օր ես դարձայ «Գրիչ եղէգնեայ»։ Այդ գրիչով ձեր սուրբերը Աստուածաշունչը թարգմանեցի ու անոր մէջ զիս յիշեցին որպէս «ցուպ եղէգնեայ» եւ «գաւազան եղէգնեայ»։
Ձեր լեզուի պարարտ հողի վրայ ես աճեցայ արագ, ինչպէս Զանգեզուրի եղէգները, զոր պատմեց Համօ Սահեանը.
Ինձ կանչում է երկիրն այն անձրեւոտ,
Ուր մի գիշերուայ մէջ՝ մարդահասակ
Մի եղէգ է աճում անձաւի մօտ։
Հմուտ գրիչներու շնորհիւ դարձայ պերճ եւ աչքառու։ Ահա տասը ընտիր բառեր, որոնք աճած են իմ արմատներէս. եղէգնախառն, եղէգնախունկ, եղէգնաձեւ, եղեգնաշամբ, եղէգնափրփուր, եղէգնաշէն, եղէգնաքար, եղէգնացուպ, եղէգնաբոյս, եղէգներեր։ Ձեր գրական Ոսկեդարուն, պատմիչներդ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին ինձմով շինեցին երկու գեղեցիկ արտայայտութիւն. «Եղեգնաբնակ երամ», «Եղէգնաբնակ ազգ»։ Հայ շինականը երբ զիս կը գործածէր տանիք ծածկելու, խսիր հիւսելու համար, հայ մատենագիրն ալ իր արմատներովս կը հիւսէր ընտիր բառեր։ Թէեւ անոնք այժմ ժամանակավրէպ դարձած ըլլալ կ՚երեւին, բայց կ՚արժէ յիշել որպէս հնաւանդ հարստութիւն։ Շատ հին ժամանակ գարեջուրը ամաններէն ծծելու համար կը գործածէիք «եղէգնափող», քաղհանի պակասութեան պատճառով բանպակի ցանքը կ՚ըլլար «եղէգնակոխ», ճակնդեղի շաքարի փոխանակ «եղէգնաշաքար» կը գործածէիք, կը շինէիք «եղէգնահիւս» տաղաւարներ եւ պատեր, հին Հայաստանի ապակէգործ արհեստաւորները, ինչպէս Դվին մայրաքաղաքի աշխարհահռչակ վարպետները, շիկացած ապակիին շունչ տալու համար կը գործածէին «եղէգն ապակագործաց»։ Հովու հետ իմ պարս ալ դարձաւ արտայայտութիւն. «Եղէգն շարժուն ի հողմոյ յանապատի», այսինքն հեղհեղուկ գաղափար, առարկայ, անհաւատալի բան։ Իսկ Արցախի մէջ չարաճճի եւ կրակի կտոր երեխաները կոչեցիք՝ «Գետում եղէգ տնկող»։
Ինծի համար ամենամեծ պատիւն էր, երբ դուք ձեր գիւղերը, աւանները, գաւառները, վանքերը, լիճերը, ձորերը, նոյնիսկ ամրապատ եւ անբեկանելի ամրոցները անուանեցիք՝ «Եղէգ»։ Շրջիմ Հայոց աշխարհի վրայ ու յիշեմ զանոնք. Եղէգնավանք, Եղէգառիճ, Եղէգեայ, Եղէգնագիւղ, Եղէգնաձոր, Եղէգնագեղ, Եղէգիս, Եղէգնոց, Եղէգնոտ, Եղէգնաւան, Եղեգնուտ։ Անոնցմէ մէկը, Եղէգիքը, Սիւնիք աշխարհի մէջ մեծ աւան էր եւ գիւղաքաղաք, համանուն բերդով։ Միջին դարերուն ան կոչուած էր «Եղէգեաց ձոր», որ ուղիղ իմաստով կը ստուգաբանուի «Եղէգներու ձոր»։
Յարգելի ընթերցող, ես վարդ չէի, ոչ ալ՝ մեխակ։ Բայց միջնադարու հայ աշուղը նկատեց գեղեցկութիւնս։ Զիս նկարագրելու համար հնարեց երեք ածական. եղէգնիրան, եղէգնօրօր, եղէգնամէջք։ Ան զիս դիտեց, որպէս նրբակազմ հարսնցու կամ նորահարս կին։ Ժողովրդական հին երգ մըն է, որ կ՚ըսէ.
Երեստ է կարմիր ու լայն,
Ի վարդի տերեւն նման,
Պօյիկը դ է բարակ ՛ւ երկան,
Ի շամբայ եղէգն ի նման։
1909 թուականին ես դարձայ հէքիաթի անուն, երբ Ղազարոս Աղայեանը գրի առաւ «Եղէգնուհի» զրոյցը։ (1966-ին պիտի դառնայի վէպի անուն՝ «Եղեգները չխոնարհուեցին», իսկ 1970-ին բանաստեղծութիւններու ժողովածու՝ «Եղէգան փող») Կը սիրեմ «Եղէգնուհին» պատմութիւնը, ուր ծերուկ մը թագաւորին կ՚ըսէ. «...Մեծ գետ կայ, նրա ափին մի եղէգնուտ կայ... Կ՚երթաս այնտեղ, կ՚ընտրես եղէգներից ամենից գեղեցիկը, կը կտրես չբանեցրած դանակով, կը ձգես ջուրը, եւ նա իսկոյն կը դառնայ աղջիկ՝ քո որդու հաւանած»։ Աղայեանը ապա նկարագրեց թագաւորի հարսնացուն. «Ամէնքը մնացին հիացած։ Ի՜նչ գեղեցկութիւն, ի՜նչ շարժմունք, ի՜նչ խօսք ու զրոյց։ Եղեգնուհու հասակը իսկ եւ իսկ եղէգնի նման ճկուն ու ճօճուն, երբ խօսում էր՝ կարծես բերանից մարգարիտ էր թափւում, երբ ժպտում էր՝ երեսին վարդ-մանիշակ էր փռւում»։ Նոյն գրական պատկերն էր, երբ Ակսել Բակունց
«Միրհաւ» պատմուածքի մէջ նկարագրեց միրհաւ թռչունի նման նրբավիզ եւ երկչոտ Սոնային. «Որպէս եղէգ ճօճուեց նրա դալար մարմինը եւ մէջքը խոնարհեց… Անիմաստ մաքառումից յոգնած, հարսը սրտաբուխ նրան ընծայեց իր մարմինը, որպէս անարատ զոհ»։ Գուրգէն Մահարին նոյն ձեւով նկարագրեց իր նորահարս մայրը. «Մայրս ջահել մի եղէգ»։
Ըմբոստի եւ պայքարի տարիներուն, սիրոյ շշունջը տեղի տուաւ բորբոքած շունչի։ Ես դարձայ ազատութեան ոգին ու հայ ժողովուրդի խօսող փողը։ Այդ օրերուն «Եղէգնեայ գրչով» Վարուժանը երգեց «...փառքեր, քուրմեր, կարօտ, որբ տունը, օճախը, հարսեր, արիւն ու վէրքեր»։ Անոր կոթողային «Ձօն»ը աւարտեցաւ բացաշունչ. «Եղէգնեայ գրչով վրէժ երգեցի. / Ընդ եղեգան փող բո՚ց ելանէր»։ Ինծի նման էր Միսաք Մեծարենցը հեզ ու շիկնոտ։ Եղիշէ Չարենցը հետեւեալ տողերով արտայայտեց իր սէրը Ակնցիի հանդէպ. «Աշխարհից հեռու մի գիւղում, եղէգնեայ մի սրինգ կտրած, / Արե՜ւ է երգել ու գարուն այս հիւանդ, հանճարեղ պատանին»։ Կոմիտասը նման էր ինծի։ Շահան Շահնուրը ողբաց անոր. «Նուրբ եղէգ մըն էր հրաշագործ, ան ճաթեցաւ»։ Իսկ Լեւոն Շանթը զիս վերածեց համամարդկային արժէքի. «Մարդը մտածող եղէգ մըն է»։
Հովը փչեց։ Եղէգները խոնարհեցան։ Լռութիւն տիրեց շամբի մէջ, գետերու ափին, լիճերու եզրին։ Մարդացած եղէգը վերադարձաւ իր բնութեան։ Բանաստեղծը երազկոտ նկարագրեց հայրենի բնանկարը։ Տէրեանը ըսաւ. «Խորհրդաւոր է երկինքն երազուն. / Վարսաթա՜փ ուռի, դողդոջո՜ւն եղէգ. / Արծաթ խօսքերով աղբիւրն է խօսում. / - Սիրտս կարօտով կանչում է քեզ՝ ե՚կ»։ Ապա Աւետիք Իսահակեանը երգեց. «Շղարշ-ամպերն երկինքն առած, / Լուսնակն անդորր կը շողայ, / Լռիկ ճահճում հարհանդ-մարմանդ, / Նուրբ եղէգը կը դողայ»։
Իսկ մենք յօդուածը աւարտենք Խաչատուր Աւետիսեանի եղէգնօրօր մէկ երգով՝ «Իմ եղէգ», որուն խօսքերը կը պատկանին Լիւդվիգ Դուրեանի-
Դու ծաղկած իմ սէր, շրշում ես նազով,
Կարօտն իմ սիրտն է լցրել գարնան երազով։
Դու իմ եղէգ, դալար եղէգ, ինչքան խոնարհ ես,
Դու հովերի քոյրն ես եղել, եարիս նման ես։
