Հայոց լեզուի աչքին լոյսը
Ծանրագլուխ, լուրջ եւ վստահելի, նաեւ հնազանդ եւ ծառայասէր։ Ծայրագոյն վիճակներուն՝ զոհուելու պատրաստ բոլորի փրկութեան համար։ «Որդի» բառն է ան, հայոց բանաւոր ընտանիքին՝ մայրենիին հարազատ զաւակը, աչքին լոյսը։ Յարգելի ընթերցող, այս երկվանկն է, որ գրաւոր հայերէնի արշալոյսէն՝ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի օրերէն սկսեալ դարձաւ մեր իրագործումներուն խոնարհ եւ հաւատարիմ թերակատարը։
Վերադառնանք 5-րդ դար ու պատկերացնենք։ Թարգմանիչ սուրբը մելանի մէջ թաթախած է եղէգը ու պատրաստ է սպիտակ մագաղաթի նուրբ մակերեսի վրայ գրի անցնելու եւ յաւերժացնելու հայոց լեզուի բառերը։ Անոնք մէկ առ մէկ ձեռագրատուն կը մտնեն ու սուրբին կը ներկայանան։ Յունական, պարսկական, լատինական եւ հնդկական ծագում ունեցող բառերը քիչ մը յաւակնոտ են, որովհետեւ անոնք կը կրեն հեռաւոր ծովերու եւ աշխարհներու, համեմներու եւ հիւթերու գրաւիչ բոյրը։ Յետոյ ներս կը մտնեն այն բառերը, որոնք երկու արմատ ունին կամ յարադրուած են մասնիկներով։ Յատուկ վերաբերմունք կ՚ակնկալեն անոնք, որովհետեւ ներկայանալի են եւ զարդարուն։ Ապա ներս կը մտնէ խոստումնալից, հասուն երիտասարդ մը։ Պարզ։ Բարձրավիզ։ Առնագեղ։ Ունի վառ աչքեր։ «Որդի» բառն է ան։ Սուրբը կը հարցնէ. «Որո՞ւն զաւակն ես դուն»։ Կը պատասխանէ. «Աստուծոյ»։ Հայոց անդրանիկ դաստիարակը գրի կ՚առնէ հետեւեալ երկտողը, շարականի մը պատառիկը. «Մեղա՜յ քեզ, Քրիստոս, որդի Աստուծոյ»։ Նոյն գրիչը խոնարհելով կը շարունակէ. «Խոստովանիմ առ քեզ, որպէս զանառակ որդին»։ Պատմութիւնը կը յիշէ, թէ այդ «անառակ որդի»ն, մեր անդրանիկ դաստիարակիչը, ազնուական Վարդանի երանելի որդին էր։ Նոյն թուականներուն բառին առջեւ խոնարհեցաւ Սահակ Պարթեւը. «զՄարիամու զեղբայրն ի թաղմանէ յարուցեալ որդւոյն Մարիամու»։ Կէս դար ետք, Մովսէս Խորենացիի գրիչը երգեց. «Ծնաւ նոր արքայ ի Բեթղեհէմ քաղաքի, Որդիք մարդկան, օրհնեցէ՛ք»։ Իսկ ի՛նքը՝ Քրիստոս, Յակոբ եւ Յովհաննէս առաքեալ եղբայրներուն տուաւ «մականուն» մը՝ «Որդիք որոտման»։ 700-ական թուականներուն, Յովհաննէս Օձնեցի աստուածաբան, իմաստասէր, երաժիշտ եւ բանաստեղծ կաթողիկոսը այդ եղբայրներուն համար յօրինեց «Որոտման որդիներ» կանոնը, հինգ շարականներու շարք մը։ Իսկ Գրիգոր Նարեկացին, Քրիստոսի ծննդեան հազարամեակին ստեղծեց երկու բառակապակցութիւն. «Որդիք զօրութեանց», «Որդիք դաւաճանողք»։ 1152 թուականին Ներսէս Շնորհալին գրի առաւ քնարերգական երկնային բանաստեղծութիւն մը։ Բոլորը «ին» վերջացող, իւրաքանչիւրը ութը վանկանոց 4000 բանատողերու մէջ սուրբը պատմեց Քրիստոսի կեանքը ու զայն կոչեց՝ «Յիսուս որդի»։ 1200-ական թուականներուն ապրեցաւ մէկ այլ աստուածաբան, բանաստեղծ, երաժիշտ՝ Յովհաննէս Երզնկացին, որուն գրիչը շռայլօրէն գովերգեց «որդի»ն.
«Տէրն որդի ծառայի ծնեալ,
Ծառայն որդի ստեղծողին, Մարիա՜մ.
Ցընծացէ՜ք, ցընծացէ՜ք, ցընծացէ՜ք, որդի՜ք Ադամայ։
Օրհնեցէ՜ք, օրհնեցէ՜ք, օրհնեցէ՜ք, որդի՜ք Ադամայ»։
Յարգելի ընթերցող, նկատած էք, թէ ոսկեդարեան եւ միջնադարեան մատենագրութեան մէջ «որդի» բառի գործածութիւնը առհասարակ հոգեւոր բնոյթ ունէր։ Յիշել կ՚արժէ նաեւ, թէ Աստուածաշունչի մէջ «որդի» բառը գործածուած է մօտաւորապէս 6000 անգամ։
Բոլոր ստուգաբանները համաձայն են, թէ «որդի» բառը բուն հայկական է, մեր մայրենիին հարազատ զաւակը։ Սեռած է portiyo բառէն։ Արմատն է per կամ por, որոնք կը նշանակեն «ծնունդ տալ»։ Գեղեցիկ է յիշել նաեւ, թէ հայ ազգը կը կոչուի «Որդիք Թորգոմայ»։
«Որդի»ն շատ բեղմնաւոր գտնուեցաւ։ Ան ծնունդ տուաւ ութսունի չափ բարդ կամ ածանց բառերու։ Շատեր հպարտութիւն բերին՝ հայրացած, այժմ ալեհեր՝ «որդի»ին, ինչպէս՝ ազատորդի, արքայորդի, իշխանորդի, քաջորդի։ Գոյացան բառեր, որոնք ապահովեցին ցեղի շարունակականութիւնը. բազմորդիութիւն, որդեծնութիւն, եղբօրորդի, քեռորդի, թոռնորդի։ Երեք բառ մտայղացանք Քրիստոսի համար. աստուածորդի, տեառնորդի, կուսորդի։ Իսկ «ամլորդի» բառը վերապահեցինք Յովհաննէս Մկրտիչի համար։ Ստեղծեցինք բառեր... (Յարգելի ընթերցող, ազդարարութիւն. Եթէ սենեակի մէջ փոքր տարիքի երեխաներ կան, անոնք մէկ վայրկեան դուրս ելլեն) ...կասկածելի ծնունդ ունեցածներու համար. աղախնորդի, դայեակորդի, հարճորդի, բոզորդի, պոռնկորդի, իշորդի, շնորդի։ Ունեցանք նաեւ բառեր, նողկալի եւ գանելի, որոնք ծնած ըլլալ կ՛երեւին իշխանամոլ կայսրերու եւ կայսրուհիներու կողմէ։ Ահա օրինակներ. որդեկեր, որդեկոտոր, որդեսպան, որդիատեաց։ Բայց աշխարհի վրայ դեռ գոյութիւն ունին «որդեխնամ», «որդեգիր» եւ «որդեսէր» մարդիկ։
Երբ բառը դարերու ընթացքին կ՛աճէր ու կը դառնար աւելի պերճ, դպիրները խորանէն կը շարունակէին անոր անունը երգել եւ բարեպաշտ ժողովուրդը փրկութեան համար անոր կը դիմէր. «Որդի Աստուծոյ... աղաչենք զքեզ, ողորմեա արեամբ քո փրկեալ հօտի»։ Մինչ համեստ եւ իմաստուն «որդի»ն, ծնունդ կու տար պատկերալից արտայայտութիւններու, ինչպէս՝ «Որդիք լուսոյ», «Որդիք խաւարի», «Որդիք ի հօրէ»։ Բրուտները կո կոչուէին՝ «Որդիք բրտից», եղբօրորդիներն ու քեռորդիները՝ «Որդիք որդւոց», իսկ որդեգիր զաւակները՝ «Հոգւոյ որդի»։
«Որդի» բառը, յարգելի ընթերցող, գալ շաբաթ ծնունդ պիտի տայ փոխաբերութիւններու, բանաստեղծութիւններու, գիրքերու եւ երգերու, իսկ հայ ժողովուրդը պիտի շարունակէ ծնունդ տալ պատուաբեր որդիներու. Ալիշանին, Կոմիտասին, Թումանեանին, Շիրազին, Չարենցին եւ Սեւակին՝ աչքի լոյսերը մեր ազգին։ Իսկ վերջաւորութեան, Երեւան քաղաքի Արաբկիր թաղամասի «Հայորդեաց» տան մէջ բեմ պիտի բարձրանայ ի՛նքը՝ «որդի» բառը։ Եւ մեր երկը հազարամեայ խոստումնալից երիտասարդը պիտի խօսի լուսաւոր ապագայի մասին։
