Կը սիրէ՞ք ձեր ոտքը։ Այո, մարմնի այդ յոգնաջան անդամը, որ ձեզի շարժում եւ վազք կու տայ։ Նախորդ յօդուածի մէջ, տեսեր էինք թէ «ոտք» գոյականը, ծառայասէր միավանկ, քայլ եւ վազք տուեր էր հայոց մայրենիին։ Անցեալ շաբաթ որոներ էինք անոր հնադարեան ոտնահետքերը ու տեսեր էինք, թէ ան հայերէնին պարգեւեր էր բարդ բառերու, դարձուածքներու եւ քնարական տողիկներու հարստութիւն մը։ Իսկ այսօր Երեւանէն 90 քմ. հարաւ-արեւելք ճամբորդենք, Պարոյր Սեւակի ծննդավայր՝ Զանգակատուն գիւղը ու այդ գեղատեսիլ ուղեւորութեան ընթացքին «ոտք» բառը մեզի բացայայտէ Սեւակին առած չար ու բարի քայլերը։ Ուստի, եկէ՛ք, բարձրացէ՛ք հանրաշարժ, նախ աջ ոտքով, -եթէ սա սնոտիապաշտութիւն չէ ձեզի համար- ապա պատուհանէն դիտելով հայրենի բնաշխարհը, ականջ տուէք այս համեստ բառի գրական ոտնաձայներուն։
Նախ ըսենք, թէ յոյներու «pous», լատիններու «pods», սանսկրիտ «pad» եւ գերմանական «fōts» բառերը հետեւեր են մեր «ոտք»ի զարգացման ուղիները։ Բոլորն ալ համեմատելի են եւ ունեցեր են նոյնանման բարդ բառեր, ինչպէս «tripod» եւ «եռոտանի» բառերը։ Տարբերութիւնը այն է, թէ մեր «ոտք»ը առեր է բազմաթիւ խոշոր քայլեր ու ծնունդ տուեր է անհամար դարձուածքներու եւ առածներու, երեւոյթ մը, որ գոյութիւն չունի այլ լեզուներու մէջ։ Աւելին, հայ բանաստեղծներ նկատեր է, թէ կեանքի ամէն մէկ վիճակ եւ հոգեկան տրամադրութիւն «ոտք» է ու կարելի է փիլիսոփայել եւ երգել անոր մասին։ Այդ իմաստասէր-քնարերգակը այսօր Պարոյր Սեւակն է։
Ու ես հասկացայ, որ...
Երբ անվստահ ենք՚
Մենք թաքցընում ենք մեր խեղճ ոտքերը։
Ահա, այսպէս ոտքը կը դառնայ նկարագրի հայելի։ Իսկ, մի՛ զարմանաք, եթէ ըսեմ, թէ ոտքը բանականութիւն ունի ու ինքնագլուխ քայլեր կ՚առնէ։ Սա պատահեր է մեր բանաստեղծին. «Իսկ ոտներըս, / Խանդո՜տ այս ոտներըս, / Ինձ հանում են տեղից եւ ստիպում քայլել»։ Իսկ դէպի ո՞ւր... «Եւ ոտներըս, իբրեւ իւրատեսակ «մեղա՛» / Ինձ կտրում են փափուկ մահճակալից, / Տանում-նստեցնում են ա՛յն աթոռին չորուկ, / Որի առաջ կայ մի... տանջուած գրասեղան»։ Ըստ «Քմծիծաղ» բանաստեղծութեան, Սեւակը երիտասարդ տարիքին իր ոտքերէն գանգատ չունէր, բարի էին անոնք. «Իսկ ոտներիցս բարի բա՛ն... չկայ», քանզի իրենց շարժումով անոնք կը կրճատէին բանաստեղծի եւ իր սիրածի միջեւ գոյութիւն ունեցող հեռաւորութիւնը։ Կորսուած սէրը, այո այդ բացակայութիւնն ալ կարելի էր նկարագրել «ոտք»-ով.
Ինչո՞ւ եմ սակայն քեզ զգում այնպէ՛ս,
Այնպէ՜ս եմ զգում, ինչպէս երեւի
Ոտից նոր զրկուածն զգում է ոտը։
Իսկ օր մը, երբ ծանր էր կենաքը եւ անարդար, Սեւակը կը հարցնէ արագիլ թռչունին, թէ «Ինչո՞ւ է նա կանգնում իր մի ոտին շարունակ»։ Պատասխանը Սեւակին համոզեց նմանիլ արագիլին. «Որպէսզի բեռն աշխարհի թեթեւանայ գէթ մի քիչ...»։
Բախտաւոր են անոնք, որոնք հանրաշարժի աջ կողմը նստած են։ Այդ պատուհանները սարեաններ են, հայրենի բնանկարներ, ներկուած դեղձան դաշտերով, մշուշապատ լեռնոտններով, սրճագոյն լերկ բարձրութիւններով։ Նկարի մէջ նաեւ կայ ամբողջ տարածութեան իշխող ոտքէն-գլուխ մոխրագոյն հսկայ մը, որ սպիտակ գլխարկ է հագեր։ Ապա ճահճանման տարածութիւններ, կանաչ-արծաթագոյն բարտիներ, ճամբեզրին տեղ-տեղ գեղջուկ պտղավաճառի սեղաններ ու անոնց շուրջ վազվզող ոտաբոպիկ երեխաներ։ Գեղեցիկ է մէկ ոտքը Հայաստանի մէջ ըլլալ ու այդ հողատարածքը չափել մինչեւ Վայոց Ձոր ու պատահի, որ մինչեւ վիզը բարձրանաս, դէպի Արագածոտն։ Պէտք չէ զարմանալ, նաեւ, որ Սեւակը կը սիրեր անհետանալ այդ տարածութեան մէջ. «... Ոտներըս յաճախ ինձ, ակամայ, / Անվերջ այգիներից-այգիներ են տանում»։ Ո՞վ էր այդ ճանապարհորդութիւններու ականատեսը, բանաստեղծի ներաշխարհի լուռ դիտողը... «Տէ՜ր իմ աստուած, դու լա՛ւ գիտես, / Թէ ես քանի՜–քանի՜ անգամ / Այս սրախիճ տատասկապատ ճանապարհը / Կրկընել եմ ոտաբոբիկ»։ Եւ սէրը, ոտքէն-գլուխ ոտանաւոր, Սեւակի համար թանկագին հիւր էր. «Բայց... ես ո՛նց եմ ուզում / Ու երազում, / Անգի՜ն, / Քո ոտքերը տեսնել իմ գրկաբաց շեմքին»։ Իսկ երբ գայ, եթէ գայ, Սեւակը որոշեր էր անոր ամբողջապէս տիրանալ, ինչպէս կ՚ըսեն՝ «ոտքէն-գլուխ».
Իմ սիրելի՜ս...
Որ դու պիտի լինես ի՜մը՝ անվերապա՛հ,
Ի՜մը՝ ոտից-գլու՛խ։
Սեւակը որոշեր էր նաեւ դառնալ անոր արբանեակը, անվերջ պտըտուելով իր դիցուհիի ոտքին շուրջ.
1. Անշարժութիւնը քո պիրկ ոտների
Դարձընում է ինձ մի խոյ օրուկուած,
Որ պտըտւում է չորսբոլորքը քո
Ողջ շառաւիղով իր ոտնակապի։
Արգելարան։ Հանրաշարժը կը դանդաղի։ Մեր առջեւ կը յայտնուի յոռի խոչընդոտ մը- սահման։ Ահա, Նախիջեւանը, ուրկէ մեր ոտքը կտրուած է ու այսօր հոն զանգակատուներ չեն ղօղանջեր։ Կը դառնանք ձախ։ Կը սկսի ճանապարհի վերջին հանգրուանը։ Նոր սարեաններ կան պատուհանի վրայ, աւելի շէկ, աւելի լերկ ու ցից...։ Ի՞նչ եղաւ Սեւակին։ Ինչո՞ւ դանդաղեցաւ։ Ոտքերուն սեւ ջո՞ւր իջաւ, ոտքը փո՞ւշ մտաւ, ոտքը ձա՞խ կոխեց... Ի՞նչ եղան անոր երբեմնի արագոտն եւ արկածախնդիր ոտքերուն...
Ծերանում ենք, Պարո՛յր Սեւակ,
Ծերանում ենք, սիրելի՜ս.-
Մեր խռովկան մատներն արդէն դարձել են հեզ ու լսկան,
Իսկ դաւադիր մեր ոտքերը՝ ընտանեսէր-տնասէր…
Պարոյր Սեւակի տուն-թանգարանի մուտքին անցորդները կը խօսին ինքնաշարժի այն արկածի մասին, որ խզեց անոր ոտքը այս աշխարհէն։ (Դուք ըսէք, թէ ի՛նչ էր պատճառը անոր, չարոտն որոշո՞ւմ մը, թէ քայլ մը անհնազանդ) Արգելարան չունէ՞ր ինքնաշարժը։ Ունէր։ Սեւակը գիտէր, թէ ի՛նչ էր արգելարան։ Բայց ոտքերն անոր...
Ես հասկացա՛յ,
Բայց... ոտքե՜րըս չեն հասկանում»։
Բանականութիւն ունի մեր «ոտք» բառը։ Խոշոր կերպար է ան, ծպտեալ որպէս գիշերաշրջիկ քնարերգակ, արկածախնդիր սիրահար, անվստահ գեղեցկուհի, երբեմն քմծիծաղ մը չարուկ, հայրենասէր իմաստուն մը միշտ։ Ուստի, երկրորդ անգամ «յոտնկայս» ծափահարենք զայն ու մաղթենք որ ձեր ոտնաքայլերը միշտ դէպի աջ երթան, եթէ սնոտիապաշտութիւն չէ ան ձեզի համար։
