ՈՉ

Հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի լեռ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու վրայ, աշա­­­­կեր­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­կան հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­շար­­­­ժի մէջ, Բա­­­­րինի հետ ժամ մը առաջ «այո» բա­­­­ռի շուրջ սկսած զրոյ­­­­ցը իր աւար­­­­տին կը հաս­­­­նի։ Հա­­­­սած ենք Գո­­­­րիս։ Միր­­­­հաւ հիւ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­նոց։ Ծաղ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ւէտ բու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­կանու­­­­թեամբ պա­­­­րու­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­ւած գողտրիկ տուն-պան­­­­դոկ մը, որ իր անու­­­­նը առած է յայտնի թռչու­­­­նէն։

- Բա­­­­րին, ի՞նչ էր հար­­­­ցումդ։

- Պա­­­­րո՝ն, կա՞ն այո-էն աւե­­­­լի դրա­­­­կան ոչ-եր։

- Ան­­­­կասկած։ Նախ, բո­­­­լորս սե­­­­ղան նստինք, ապա մտա­­­­ծենք «ոչ»ի մա­­­­սին։

Ո՛չ յոգ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­ծու­­­­թիւն, ո՚չ ցանցրոյթ։ Հա­­­­կառակ եր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­րատեւ ճա­­­­նապար­­­­հորդու­­­­թեան՝ ճա­­­­շաս­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­հի մէջ կայ պա­­­­տանե­­­­կան աշ­­­­խուժու­­­­թիւն։ Կը շուրջբո­­­­լորենք հա­­­­ւաքա­­­­կան սե­­­­ղանը։ «Ճա­­­­շակես­­­­ցուք խա­­­­ղաղու­­­­թեամբ...»։ Կը նստինք հա­­­­ցի ու կը վա­­­­յելենք այն ի՛նչ, որ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի հո­­­­ղը պար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­ւած է. լա­­­­ւաշ, պա­­­­նիրի տե­­­­սակա­­­­նի, կա­­­­նաչի­­­­ներ, լո­­­­լիկ-վա­­­­րունգով աղ­­­­ցան։ Խան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­վառու­­­­թիւնը նաեւ կը գտնէ իր զո­ւարթ ձայ­­­­նը։ Վէ­­­­մը, ինքնա­­­­բուխ մե­­­­ներ­­­­գիչ, կը սկսի «Երգ Բա­­­­քոսի»ն եր­­­­գել։ Ին­­­­քը՝ հինգ տու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, դա­­­­սըն­­­­կերնե­­­­րը՝ կրկներ­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­րը։

«Ակո­­­­ռիի մեծ կա­­­­րասին բո­­­­լոր­­­­տիքն են բազ­­­­մեր, աւագ իշ­­­­խանք եւ պա­­­­րոնայք ժո­­­­ղովք են հոն կազ­­­­մեր»։ Բո­­­­լորս կը ձայ­­­­նակցինք. «Այո՜, այո՜, ժո­­­­ղովք են հոն կազ­­­­մեր»։

- Բա­­­­րին, «ոչ»ը շատ դրա­­­­կան է, շի­­­­նի՛չ։ Հա­­­­կառակ իր սահ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նափակ չա­­­­փերուն, ան եղաւ զար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նալիօրէն պտղա­­­­բեր, առա­­­­տաձեռն։ Այս փոք­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­կազմ միավան­­­­կը մայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նիին պար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­ւեց երե­­­­սու­­­­նի չափ բառ, ինչպէս՝ ոչինչ, ոչու­­­­փուչ, ոչնչու­­­­թիւն, չաս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­ւած, չքմե­­­­ղանք, չնաշ­­­­խարհիկ... Յի­­­­շէ՛, թէ ոչ մէկ բառ ծներ էր այո-էն։ Եւ նա­­­­յէ Սուրբ գիր­­­­քին։ Հոն «այո»ի 42 գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծու­­­­թեան դի­­­­մաց, ոչ-ի ըն­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նիքը ու­­­­նի խո­­­­շոր ներ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­յու­­­­թիւն՝ 8,000։

Վէ­­­­մը կը շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կէ խան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­վառել սե­­­­ղանը. «Սաս­­­­տիկ է վէճն, մեծ է խնդիրն, զոր այնտեղ կը խոր­­­­հին, թէ ի՛նչ կեր­­­­պով դար­­­­ման մ՚ընեն հի­­­­ւանդ մեր աշ­­­­խարհին»։ Կրկներ­­­­գը կու գայ միաբե­­­­րան. «Այո՜, այո՜, հի­­­­ւանդ մեր աշ­­­­խարհին»։

- Պա­­­­րոն, առօ­­­­րեային մէջ աւե­­­­լի ոչ-ե՞ր կան, թէ այո-ներ։

- Ոչ-եր։ Փա՞ստը։ Ոչ-ով շի­­­­նուած բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ դար­­­­ձո­­­­­­­­­­­­­­­ւածքներ եւ ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւններ։ Ո՛չ ոք գի­­­­տէ, թէ ե՛րբ եւ ո՛ւր ծնունդ առած են անոնք, սա­­­­կայն կը շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կեն հա­­­­մեմել մեր զրոյցնե­­­­րը։ Քա­­­­նի մը օրի­­­­նակ. Ոչ այլ կերպ, ոչ արաս­­­­ցէ, ոչ իսկ, ոչ արեւ տե­­­­սած՝ ոչ անձրեւ թա­­­­կած, ոչ ոք, ոչ ապա­­­­քէն, ոչ բա­­­­րով, ոչ միայն հա­­­­ցիւ։ Հա­­­­յաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նի ոտ­­­­նագնդա­­­­կի հա­­­­ւաքա­­­­կանը Յու­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­սին խա­­­­ղացած էր Մալ­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­յի դէմ։ Ար­­­­դիւնքը կը յի­­­­շե՞ս։

- Ո՛չ ոքի։

Ճա­­­­շաս­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­հի մէջ ո՛չ միայն մենք ենք, այլ կան նաեւ բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ զբօ­­­­սաշրջիկ­­­­ներ։ Մեր կողմ դար­­­­ձած, ու անակնկա­­­­լի եկած, ժպտա­­­­դէմ կը լսեն մեր եր­­­­գը։ Ափ­­­­սոս, որ չեն կրնար ձայ­­­­նակցիլ կրկներ­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­րուն. «Այո՜ այո՜, աւա­­­­նին պետն ար­­­­թուն»։

- Բա­­­­րի՛ն, ըմբռնե­­­­լի է «ոչ»ին ստու­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­բանու­­­­թիւնը։ Ու­­­­նի եր­­­­կու տարր. «ո» եւ «չ»։ Առա­­­­ջինը՝ բուն ար­­­­մատն է, իսկ երկրոր­­­­դը՝ մաս­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­կը։ Մե­­­­զի ծա­­­­նօթ է անոր նա­­­­խագ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­յին, ամե­­­­նահին գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծու­­­­թիւնը։ Խո­­­­րենացին է փո­­­­խադ­­­­րեր. «Զի վասն միոյ քի­­­­նու ոչ է օրէն դիւ­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­զանց»։ 1922-1940 թո­­­­ւական­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու մի­­­­ջեւ, շնոր­­­­հիւ խորհրդա­­­­հայ քա­­­­ղաքա­­­­գէտ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու հնա­­­­րած վե­­­­րանո­­­­րոգեալ ուղղագ­­­­րութեան, ոչ-ը 50 տո­­­­կոս աճե­­­­ցաւ, դար­­­­ձաւ «վոչ»։

«Այո՜, այո՜, եւ գահն ալ յԱր­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­շատ»։

- Բա­­­­րի՛ն, տե՛ս, «ոչ» բա­­­­ռը հե­­­­տաքրքրա­­­­կան է..., աղ­­­­ցան պի­­­­տի չու­­­­տե՞ս...

- Ոչ, պա­­­­րոն։

- ...ո՛չ որ­­­­պէս հար­­­­ցումնե­­­­րու ժխտման պա­­­­տաս­­­­խան, այլ՝ որ­­­­պէս սի­­­­րելի դար­­­­ձո­­­­­­ւածք։ Տէ­­­­րեանը կը յի­­­­շե՞ս, Ներ­­­­սէ­­­­­­­­­­­­­­­սին ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­սանա­­­­ծը. «Ոչ տրտունջ ոչ մրմունջ սգա­­­­ւոր...»։ Իսկ «Կա­­­­րու­­­­սել»ի մէջ՝ «Ոչ վե՛րջ կայ, ոչ ըս­­­­կի՛զբ այս եր­­­­գում»։ «Ոչ»ը յար­­­­մար եկաւ նաեւ Հա­­­­մօ Սա­­­­հեանի գրի­­­­չին. «Ոչ թէ հո­­­­ղով ու հա­­­­ցով, այլ քա­­­­րերով ես հա­­­­րուստ»։

- Սա, մե՛ր եր­­­­կիրն է։

- Սա­­­­հեանը ու­­­­նի դեռ աւե­­­­լին, «Մի տե­­­­սակ տագ­­­­նապ կայ, որ չես ասի ոչ մի բա­­­­ռով» եւ «Աւաղ, ոչ եր­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­ւէ հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­պել ենք կա­­­­րող, ոչ հե­­­­ռանալ… Ոչ յի­­­­շել ենք կա­­­­րող, ոչ մո­­­­ռանալ»։

- Պա­­­­րոն կա­­­­մարի տակ չար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­սանե­­­­ցի՞նք, «Իմ կա­­­­րօտած սրտի հա­­­­մար, ո՛չ մի ու­­­­րիշ հե­­­­քիաթ չկայ»։

- Իսկ Մխի­­­­թար Սե­­­­բաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­ցին տո­­­­ւեր է մէկ խրատ. «Նիստ եւ ու­­­­սի՛ր սի­­­­րով լռիկ, այլ ո՛չ շար­­­­ժուն որ­­­­պէս սնդիկ»։ Քու­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­կի հա­­­­մար ինքնան­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­րագ­­­­րութիւն էր ան. «Եկէք, զո­­­­ղոր­­­­մուկս տե­­­­սէք, ոչ մե­­­­ռած է, ոչ կեն­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­նի»։ Մինչ Մատ­­­­թէոս Զա­­­­րիֆեանը կը դժգո­­­­հէր իր սի­­­­րածէն. «Ահ լոկ փու­­­­շեր կը ծաղ­­­­կին. ի՛րը՝ Ոչին ճամ­­­­բան է…»։ «Ոչ»ը նաեւ գիր­­­­քի խո­­­­րագիր դար­­­­ձաւ։ Թի­­­­ւով շատ չեն, չորս հատ՝ 20-րդ դա­­­­րու առա­­­­ջին տաս­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­մեակին. «Մի ման­­­­կան հո­­­­գու պատ­­­­մութիւն։ Վէ­­­­պիկ ոչ մա­­­­նուկնե­­­­րի հա­­­­մար», Վա­­­­ղար­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­պատ, «Վեր­­­­ջին եր­­­­գեր։ Ոչ սկսել եմ, ոչ էլ դա­­­­դարել», Պա­­­­քու, «Ոս­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­դարեան եւ ոչ ոս­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­դարեան հա­­­­յերէ­­­­նի խնդի­­­­րը», Գրի­­­­գորիս Գա­­­­լէմ­­­­քեարեանի աշ­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­տասի­­­­րու­­­­թիւնը, Կ. Պո­­­­լիս, իսկ վեր­­­­ջի­­­­­­­­­­­­­­­նը՝ «Կա­­­­նոնա­­­­գիր ոչ-իս­­­­լամ տար­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­րու զի­­­­նուո­­­­րագ­­­­րութեան», Կ. Պո­­­­լիս։ Բա­­­­րի՛ն, «ոչ»ի ամե­­­­նամեծ վե­­­­րել­­­­քը եղաւ 10-րդ դա­­­­րուն, Գրի­­­­գոր Նա­­­­րեկա­­­­ցիի «Մա­­­­տեան ող­­­­բերգու­­­­թեան» ստեղ­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծութեան մէջ։ Սուրբը 1,100 ան­­­­գամ դի­­­­մեր է անոր։ Հոն կան «ոչ»ով սկսող յա­­­­ջոր­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­կան տո­­­­ղեր. տա­­­­սը, քսան նոյ­­­­նիսկ երե­­­­սուն բա­­­­նատող։ Բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թեան 82-րդ հա­­­­տուա­­­­ծի մէջ՝ «Ոչ ես դա­­­­տապար­­­­տիչ, ոչ ես կո­­­­րու­­­­սիչ, ոչ ես մա­­­­հացու­­­­ցիչ, ոչ ես տա­­­­րագ­­­­րիչ...», 43-րդ հա­­­­տուա­­­­ծին մէջ՝ «Ոչ փա­­­­կեալ... Ոչ պա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կեալ... Ոչ ար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լեալ...»։ Առա­­­­ւել սրտա­­­­ռու­­­­չը՝ Բան 28. «Ոչ ինչ օգ­­­­տիմ, ոչ հա­­­­սանեմ, ոչ ժա­­­­մանեմ, ոչ տե­­­­սանեմ, ոչ հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­պիմ, եւ ոչ պա­­­­տահիմ»։ Բա­­­­րի՚ն, թող մեր բո­­­­լոր ծրա­­­­գիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը իրա­­­­կանա­­­­նան։ Չպա­­­­տահի մե­­­­զի, ինչպէս Նա­­­­րեկա­­­­ցին կ՚ըսէ, «Երկնել, եւ ոչ ծնա­­­­նել, ող­­­­բալ, եւ ոչ ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­սուել, խոր­­­­հել, եւ ոչ հա­­­­ռաչել, ամ­­­­պել, եւ ոչ անձրե­­­­ւել, ըն­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­նալ եւ ոչ հա­­­­սանել»։

Վեր­­­­ջին կրկներ­­­­գը՝ յոտնկայս։ Կը բարձրա­­­­նան թար­­­­խունի բա­­­­ժակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Եւ չես գի­­­­տեր ին­­­­չո՛ւ, զբօ­­­­սաշրջիկ­­­­ներն ալ կը բարձրաց­­­­նեն իրենց բա­­­­ժակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը ու ոտ­­­­քի կ՚ել­­­­լեն, «Այո՜, այո՜, եւ նոր մեր աշ­­­­խարհ հին»։ Երբ կը վե­­­­րադառ­­­­նանք ու­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­լու, ձայ­­­­նասփիւ­­­­ռէն կը լսենք Թա­­­­թային եր­­­­գը. «Չկայ ո՛չ մի պատ­­­­նէշ, ո՛չ մի փշա­­­­լար՝ ազա­­­­տութեան ճա­­­­նապար­­­­հին, հա­­­­յերի հա­­­­մար»։