Նախավկայութիւն
Ի՜նչ բաներու վկայ չեղաւ հայը… Մեր ազգը տեսաւ աշխարհի արարչութիւնը, երկնի եւ երկնքի երկունքը, ապա ջրհեղեղ մը, տապան մը, մարդու երկրորդ կեանքը աշխարհի վրայ…։ Հայը տեսաւ մարդու հաւատարիմն ու դաւաճանը՝ արդար եւ սուտ վկաները։ Մենք, որպէս յարութեան վկաներ, բարեպաշտ ազգի համբաւ վայելեցինք ու ողբացինք մեր մարտիրոսացած զաւակներուն։ Սակայն, եղան օրեր, բնութեան զարթնումի հետ, լուսերես եարի ծոցիկի մէջ երգեցինք սիրոյ բուռն երգեր։ Յարգելի ընթերցող, երբ մեր ազգի համառօտ պատմութիւնը կը մտաբերէի, ես ինծի հարց տուի, թէ ո՞ր բառը կարելի էր վկայակոչել, որպէսզի ան պատմէր հայոց հաւաստի պատմութիւնը։ «Վկայ» բառն է ան, մտածեցի, մեր անցեալի անկեղծ ականատեսը։ Այսօր, երբ վկայ կ’ըլլանք ազգային աներեւակայելի անցուդարձերու, հայրենիքի մէջ Եռաբլուրը դարձած է հսկայ վկայարանի մը, ու հայու վկայութիւնը չբաւարարելով օտարներուն՝ վկաներու «ԵՄ դիտորդ» կոչուած նոր տեսակ մը այս օրերուն Հանրապետութեան արեւելեան սահմանի վրայ վեր-վար կը վկայագրէ մեր պատմութեան տխուր մէկ այլ էջը, որոշեցի յորդորել, որ այդ միավանկը նստի վկայի աթոռի վրայ ու ի՚նքը խօսի եւ մենք լսենք հայոց ճշմարիտ պատմութիւնը։
Հայոց առաջին «վկայ»ները
«Վկայ» բառը, մեր մատենագիրներն ու պատմիչները վկայ, 5-րդ դարուն դարձաւ գրական բառ։ Այդ օրերուն «վկայ» բառը արդէն կը նշանակէր թէ՚ ականատես եւ թէ՝ նահատակ, ինչպէս յունարէն «մարտիս», ասորերէն «սահտա», լատիներէն «տեստիս», արաբերէն «շահիտ» եւ վրացերէն «մոծամ» բառերը։ Աստուածաշունչի մէջ կայ «վկայ» բառի 109, «վկայել» բայի 114 եւ «վկայութիւն» գոյականի 376 գործածութիւն։ Ահա մեր թարգմանիչ հայրերու գրի առած ընտիր արտայայտութիւններ. «Վկայ է ինձ Աստուած», «Վկայ արդար եւ հաւատարիմ», «Վկայ հաւատարիմ ոչ ստէ», «Վկայ չարչարանացն Քրիստոսի»։ Սուրբ Գիրքի մէջ տեսանք նաեւ մարդու նենգ տեսակը՝ «Սուտ վկայ», երբ կարդացինք երկու խրատ-զգուշացում. «Վկայ անօրինաց նենգաւոր է» եւ «Բորբոքէ զստութիւն վկայ անիրաւ»։
Ոսկեդարուն, մեր մայրենին ճշմարտապէս հարստացաւ։ Վկա՞ն անոր… «Վկայ» բառով շինուած բաղադրեալ բառերը, որոնք հոսեցան պերճախօս պատմիչներու եւ մատենագիրներու գրիչէն, ինչպէս՝ «վկայել»- Եզնիկ Կողբացի, «վկայանոց»- Փաւստոս Բիւզանդ, «վկայարան»- Եղիշէ, «նախավկայ», Ագաթանգեղոս։
5-րդ դարուն հայը կերտեց քրիստոնէական առաջին տաճարները, որոնք իսկական վկայարաններ էին, այսինքն վկայի նահատակման կամ թաղման տեղը կամ մասունքներու վրայ կառուցուած շինութիւններ։ Ըստ Ագաթանգեղոսի, Հայաստանի առաջին վկայարանը շինեց Գրիգոր Լուսաւորիչը հոն, ուր Հռիփսիմեանց կոյսերը նահատակուեր ու իրենց աճիւնները ամփոփուեր էին։ Հայոց աշխարհի ամենայայտնի երկու այլ հնագոյն վկայարաններն են Երերուքի Սուրբ Կարապետի եւ Տեկորի Սուրբ Սարգիս վկայարանները։
Բարդացած վկայութիւններ
Հայոց մայրենին այսօր ունի «վկայ» բառով շինուած հիսունի չափ բաղադրեալ բառ՝ անվկանդ վկաներ հայոց լեզուի պերճութեան… վկայաբան, վկայաբեր, վկայագիր, վկայաթուղթ, վկայաքար, ինքնավկայ, վկայասէր, վկայուհի։ Մեր առօրեայ զրոյցները ճոխացնելու համար մերթ ընդ մերթ կը վկայակոչենք պատկերալից արտայայտութիւներ, ինչպէս՝ «Միաբերան վկայութիւն», «Ականատեսի վկայութիւն», «Միակ վկայ» եւ «Գրաւոր վկայութիւն»։ Յիշենք, թէ «վկայ» կոչուածը միայն մարդը չէ, այլ նաեւ՝, իրադրաձութիւն, ապացոյց, նոյնիսկ յուշարձան եւ որեւէ բանի երբեմնի գոյութեան ապացոյցի մնացորդ կամ ՝ հետք, ինչպէս կը վկայեն հետեւեալ տողիկները. «Յուշարձանները Ջուղայի փառաւոր անցեալի լուռ ու մունջ, խօսուն վկաներն են», Արգամ Այվազեան, «Լոկ մոխրին էր վկան իր հայրական տնից», Գուրգէն Բորեան։ «Վկայ» բառը կը գործածենք նաեւ երդումներու մէջ . «Հացը վկայ», «Աստուած վկայ»։
Միջնադարու վկաները
10-րդ դարէն սկսեալ, Նարեկացիները, Շնորհալիները եւ այլ սուրբ հայրերը վկայ, «վկայ» բառը դարձաւ քնարական։ Ամէն վանական վկայութիւն մը երգեց ու մեզի տուաւ հոգեւոր խրատ ու պատգամ։ Գրիգոր Նարեկացին 1000-1001 թուականներուն բացատրեց, թէ ո՚վ էր Սուրբ Ստեփանոսը. «Նախասարկաւագն եւ զառաջին վկայն, զպսակն մարտիրոսաց Ստեփանոս»։ Յարգելի ընթերցող, նկատենք, թէ «պսակ մարտիրոսաց Ստեփանոս» արտայայտութեան մէջ կայ սրամիտ բառախաղ մը. յունարէն «ստեփանոս» բառը կը նշանակէ՝ «պսակ»։ Իսկ դուք կ՚ուզէ՞ք լսել, թէ այդ օրերուն ո՛վ էր այն հոգեւոր հայրը, որ Կիլիկիոյ Կարմիր վանքի մէջ կը գործէր ու 1066 թուականին Ամենայն հայոց կաթողիկոս դարձաւ.- Գրիգոր Բ. Վկայասէրը, աւազանի անունով Վահրամ, աշխարհական անունը Անձրեւ։ Դար մը յետոյ, 1166-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրուեցաւ Ս. Ներսէս Շնորհալին։ Ան իր բանաստեղծութիւններու մէջ վկաներու պատկերալից արտայայտութիւններ գրի առաւ. «Անպարտ վկայ Բանին», «Կենդանի վկայ», «Խաչելոյն վկայ եղեալ պսակեցաւ արեամբն իւրով», «Յակոբոս վկայ վաղահասուկ տնկոյն պտուղ…»։ Սուրբ Ստեփանոսի համար ան ըսաւ. «Նախասարկաւագ եւ առաջին վկայ / Ստեփանո'ս, պսակ շնորհաց զքեզ պսակողին… Սուրբդ Ստեփանոս պսակ / Եւ նախամարտիկ վկայ»։ Տաղասաց Կարապետ Դպիրը ինքնավկան էր իր եւ իր ցեղի տարագիր կեանքին. «Այնչափ սաստիկ է եւ դժուար, / Ղարիպութիւնն, որ չկայ ճար, / Վկայ է տէր եւ սուրբ տաճար, / Եղէ ցաւալից, ցաւալից»։ Նոյն օրերուն «Կռունկ» երգը ըսաւ. «Թղթիկ մի գրեր եմ, տամ քեզ ամանաթ, / Աստուած թող վկայ լինի քո վերադ, / Տարեալ հասուսցես զայդ իմ սիրելեաց. / Կռու՚նկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մի չունի՞ս»… Միքայէլ տաղասացը տաղաչափեալ ոտանաւորով մը պատմեց Դաւիթ Սեբաստացիի նահատակութեան պատմութիւնը։ Այդ երկարաշունչ երկի նախաբանի մէջ բանաստեղծը բացատրեց, թէ ինքը ինչո՚ւ արժանի չէր այդ նահատակութիւնը ներբողելու. «Մեղապարտ եմ եւ ո'չ եմ արժան ներբողել զքաջութիւն քոյդ վկայութեան… Սուրբ վկայ… Քաջ վկայ»։ Մարտիրոս Ղրիմեցին, որ 1659-60 թուականներուն Պոլսոյ պատրիարքն էր, Սողոմոն արքան վկայակոչելով բացատրեց, թէ հարբածութիւնը որքա՚ն վնասակար է. «Գինուն շատ մի հետեւիր, / Թէ պատճառ սիրոյ է մեզ նա, / Զբազումս անառակ առնէ, / Սողոմոն արքայն է վկայ »։ Ֆրիկը, որ մոնղոլներու Հայաստան կատարած առաջին արշաւանքներու վկան էր, որոշեց իր ժողովուրդի եւ աշխատաւոր մարդոց համար խոհական-խրատական քերթուածներ գրել։ Ան բացատրեց, թէ դատաւորի առջեւ 1000 վկայ ի՚նչ օգուտ, երբ մարդը չար է. «Ջանք դիր դուն ու հանց (այնպէս) արա, / Որ զքեզ դու պարտաւորես, / Շատ մեղք ու չարիք ունիս, / Զամէնն մէկ-մէկ դու գիտես, / Զամէն մեղք դու ա՚ստ (աշխարհի վրայ) քաւէ, / Որ յանդէնն ափսոս դու չասես, / Ափսոսն անդէնն ի՞նչ օգտէ, / Թէ հազար վկայ դու կանչես»։ Ֆրիկի լեզուն որքան պարզ է։ Պարզ է պատճառը։ Բանաստեղծը ուզեց հասկնալի եւ յստակ ըլլալ։ Ֆրիկը ի՚նքը իր մասին գրեց. «Ֆրիկը հանցեղ պարզ է խօսել, որ ամենայն մարդ իմանայ»։
Վաճառականի վկայութիւնը
Այն օրերուն, երբ Ջուղայի եւ Կեսարիոյ հայը Վենետիկէն Ամսթէրտամ, ու Մատրասէն Սինկափուր հմուտ վաճառականի համբաւ կը վայելէր, պատուաւոր անձնաւորութիւններու վկայութեան ներքեւ կնքեց բացմաթիւ գործարքներ։ Հայկական մատեաններու յիշատակարաններու մէջ պահուած են այդպիսի բազմաթիւ վկայութիւններ։ Մէջբերեմ երկու հաճոյալի օրինակ։ 1388 թուականին գրի առնուած Ճաշոց գիրքը կ’ըսէ, թէ «բարեպաշտ եւ հեզահոգի» Յովհաննէսը եւ Նուրմելիքը արծաթ վճարելով, արդար ձեւով ստացան այդ ընտիր գիրքը՝ «յիշատակ իւրեանց անջնջելի եւ ծնողաց իւրեանց»։ Գնման արարողութեան եկաւ «քարխանաճի» մը. «Ես՝ Պուզմիշ հոռոմս՝ քարխանաճիս, վկայ եմ գրոցս», եկաւ խոհարարը. «Ես՝ Հնդուշայս՝ ապրեփեցս (ապուր եփող), վկայ եմ», եկան գինեվաճառները. «Ես՝ Յեվատշայ գինեծախս, վկայ եմք, որդիք Թաֆրեզլուի»։ Վերջին ստորագրութեան համար պարոն մը մագաղաթին մօտեցաւ. «Ես՝ Սարգիսս Անտոնու [որդի՞]՝ կարեւորս, վկայ եմ»։ 1720 թուականին Յակոբջանի որդի Տէր Աւագը «Մօսկօվի մէջ» պարտամուրհակ մը տուաւ Օհանջանին, թէ ինքը 40 «թուման կօպէք փող» պարտական է։ Երեք կնիք հաստատեց այդ մուրհակը. «Ես՝ Սաֆարս որդի Վասիլ, տէր Աւաքին եղբարօվն վկայ ամ», Կնիք, «Ազարէ որդի Սիմոնս տէր Աւաքին եղբարօվն վկայ ամ», Կնիք, «Ես՝ Թասալի որդի Աւէտըս, վերոյ տէր Աւաքին եղբարօվն վկայ եմ», Կնիք։
Սիրոյ վկաներ
1720 թուականին երբ վերոյիշեալ վկայաթուղթը կը ստորագրուէր, Սայաթ Նովան ութը տարեկան էր։ Այս պատանին ալ որոշեց գանձեր դիզել, սակայն ապագայ աշուղի հարստութիւնը սէրն էր, ո՚չ՝ արծաթը. «Ամէն մարդ չի կանայ խմի՝ իմ ջուրն ո՚ւրիշ ջրէն է. Ամէն մարդ չի կանայ կարդայ՝ իմ գիրն ո՚ւրիշ գրէն է»։ Իսկ, ո՞վ էր աշուղի այրած սրտի վկան. Հայր Աստուած։ Իր երգերու մէջ Սայաթ Նովան հինգ անգամ կը յիշէ Աստուծոյ անունը. «…Աստուած վկայ, աշխարումս յիս քիզ աւել եար չունիմ»։ Սիրով տոչորած մէկ այլ աշուղ, ափսոս անանուն է, նախ նայեցաւ իր եարին ապա երկինք. «Կապուտն (երկինք) է մեզ վկայ, որ կու սիրեմ զքեզ»։ Նահապետ Քուչակը, մէկ այլ սիրավառ աշուղ՝ ջերմօրէն արտայայտուեցաւ. «Երկինք ու գետինք վկա՚յ, եմ սիրեր ու չեմ մոռանար… Աստուած է վերն վկայ որ զքեզ մէ՚կ սրտով կու սիրի»։
Աղջկանց վկայութիւնը
Մեր լեզուի ամենասիրուն, ամենէն զաւեշտական վկայութիւնները, - ջահել աղջիկներն ու տղաքը վկայ, - ժողովրդական երգերու մէջ են։ Հայ կտրիճները (կամ՝ լաճերը, եթէ կը փափաքիք այսպէս անուանել այդ չարուկները) բնութեան զարթօնքի հետ սէր երգեցին ու համարձակ խօսեցան իրենց սիրածներու հետ։ Ի՞նչ էր տղոց ուզածը։ Կարմիր խնձոր մը լոկ։ Իսկ աղջիկները որպէս պատասխան՝ ունէին սրամիտ «ո՚չ» մը. «— Աղջիկնե՚ր, դուք ձեր բախտն ու արեւ, / Տուէք ձեր ծառից մէկ կարմիր խնձոր։ / — Լաճե՚ր, ձեր կանաչ արեւն ի վկայ, / Բաղչի ծառն ի չորցէ, խնձոր թոռոմէ»։ Այն ի՚նչ, որ լսեցինք՝ բնութեան պարզ ու անմիջական զաւակներու նոյնքան պարզ երկխօսութիւնն էր։ Կայ մէկ այլ հին զրոյց. «Աղջիկը. — Ինձ պագ որ ասիր, ա՜յ, / Օ՜խ, իմ պարոն, էյնեկ, / Ու է՞ր չես վճարել, ա՜յ։ / Տղան. — Բեր ինձի վկայ, / Աղոր երես, ա՜յ, / Քեզ «պագ» մ՚եմ ասել, ա՜յ. / Օ՜խ, իմ պարոն, էյնեկ»։ Ապա, աղջիկը պագի համար պայման դրաւ. «— Կտրի՚ճ, թէ բերես վկայ՝ / Զպագն տամ աչացս վերայ։ / Տղան. — Վկայ ես ուստի՞ բերեմ, Այդ բանիտ վկայ մի չի կայ, / Զայդ բանդ ես ու դու գիտեմք, / Այլ՝ ի վեր Աստուած է վկայ / Ու ձեր դռան միջի օթրախն, / Որ նստանք երկուքս ի վերայ»։
Վերջին վկայութիւնը
Յաջորդ յօդուածը, յարգելի ընթերցող, - գրիչս վկայ - , Խրիմեան հայրիկի, Ռուբէն Սեւակի ու մեր ժամանակի նոր վկայի պատմութիւնը ըլլալու է։ Մինչեւ այդ օրը, սիրոյ վկայ Հայր Աստուած պահէ ու պահպանէ մեր բոլոր կտրիճները, անոնց լուսերես եարերը, մեր սահմանները վեր-վար, սուտ ու չար վկաներէ հեռու պահէ զանոնք, որպէսզի հայը իր սիրոյ երգը երգէ յար։ Կնիք։
