Ո՞վ խոցեց մեր մարմինը ու բացաւ հայու առաջին վէրքը։ Ո՞վ աղ ցանեց մեր վէրքերու վրայ։ Ապա ո՞ր բարի ձեռքը սպեղանի քսեց ու վիրաբուժեց այդ վէրքերը։ Յարգելի ընթերցող, այսօր նշդրակի ճշգրտութեամբ ներթափանցենք «վէրք» բառի պատմութեան ու տեսնենք, թէ գրական եւ լեզուական ի'նչ ցաւեր կարծրացեր են անոր սպիին տակ։ Իսկ այս զրոյցը յարմար կը տեսնեմ կատարել Կիւմրի քաղաքի քառագմբէթ «Եօթ Վէրք» մայր տաճարի մէջ, քանզի այդ կարեւոր քաղաքը դեռ ունի չսպիացած վէրքեր։ Իսկ որպէսզի շուտ ամոքուին անոնք, արտօնեցէք հատուածներու միջեւ «վիրաւորէ երգերու խօսքեր մէջբերեմ։
«Վէրք» բառը նախապէս եղեր է «վէր»։ Բայց, մեր նախնիները ըստ երեւոյթին նախատեսելով հայու ապագան, որոշեր են մեզի աւանդել յոգնակի՝ «վէրք» ձեւը։ Աստուածաշունչի մէջ 44 անգամ գործածուեր է «վէրք» բառը։ Ահա քանի մը նմոյշ. «վէր ընդ վիրի, հարուած ընդ հարուածոյ», «Նեխեցան եւ փտեցան վէր իմ», «Վէրք եւ հարուածք պատահեն չարաց», «Թարախեցան վէրք քո, եւ չիք բժշկութիւն», «Հարուածք նենգաւորի առաւել են քան զվէրե, «Շունք եւս գային եւ լիզուին զվէրս նորա»։
Սեւուկ աղջիկ, սպիտակ հագիր,
Ա՛ռ այլուղդ, վէրքս կապիր։
Ամէն անգամ, որ մեր պետականութիւնը հարուած ստացաւ, աւելի ու աւելի կը խորացան հայու վէրքերը ու մեր վշտահար մատենագիրները «վէրք» արմատը գործածելով հնարեցին նոր բառեր, որպէսզի կարենանք նկարագրել ու ողբալ հայկեան տոհմի ճակատագրի վրայ։ Այս պատճառով մեր մայրենին աշխարհի ամենէն «վիրաւիր» լեզուներէն մէկն է։ Ունինք տասնեակ մը պատկերալից բառեր, որոնք շինուած են «վէրք» արմատով։ Այժմ քերենք «վէրք»ի կեղեւը ու տեսնենք այդ բառերը. «Կարեւէր», ծանր վէրքեր ստացած, խոր վիշտ պատճառող։ Այս ածականը 5-րդ դարուն գործածեցին պատմիչներ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին։ «Դառնավէր», «խստավէրէ եւ բազմավէր», այս ածականները նոյն դարուն գործածեց վարդապետ եւ հայրապետ Յովհաննէս Մանդակունին։ 10-րդ դարուն Արծրունեաց տան պատմիչ Թովմա Արծրունին գործածեց «մեծավէր» բառը, իսկ 13-րդ դարուն գիտնական եւ օրէնսդիր Մխիթար Գոշը հնարեց «վիրել» բայը։ Անոր «Դատաստանագիրք»ը կ՚ըսէ. «Զձեռնն հատանեն զվիրողին»։
Ով դու գուսան...
Սիրուց խփուած վիրաւոր ես,
Քո առաջուայ հալը ո՞ւր է։
Ո՞րն էր հայկական գրականութեան առաջին աշխարհիկ «վէրք»ը։ 7-րդ դարու բանաստեղծ Դաւթակ Քերթողի «Ողբ ի մահն Ջեւանշերի մեծի իշխանին» ստեղծագործութեան մէջ է ան, ուր Քերթողը հայրենասիրական ոգիով կը պատմէ, թէ ինչպէս դաւաճանութեամբ նահատակուեցաւ Աղուանքի վեհազն Ճեւանշեր զօրավարը. «Անողորմ խոցոտմամբ վիրաւորեաց զվեհազնն» ու բանաստեղծի վիրաւոր աչքերը արտասուեցան. «Ուստի վշտագին վիրօք աչք իմ / Ծօրէն յար զաղբիւրս արտասուաց»։
«Վէրք» բառը վերածեցինք նաեւ դարձուածքներու. «Վէրք բանալ», «Վէրքի վրայ աղ ցանել»։ Անոնք մեր լեզուն եւ զրոյցները դարձուցին աւելի պատկերաւոր։ Հայերէնը նաեւ կը վայելէ երեք ժամանակակից բառեր. վիրաբոյժ, վիրահատ, վիրակապ։
Սիրաւոր լորիկ,
Վիրաւոր լորիկ,
Լորիկ ջան։
Միջնադարու հայ մատենագիրը ունէր շատ զգայուն գրիչ։ Ան «վէրք» բառը յաճախ գործածեց հոգեւոր տողիկներու մէջ։ Սուրբ գիրքերու յիշատակարաններու մէջ երբ գրողը կը ողբար իր զաւակի կորուստի մասին, կը դիմէր «վէրք»ին։ 1355 թուականի ձեռագրի մը մէջ Յովհան գրիչը նկարագրեց այդ խոր սուգը. «Վիրաւորեալ սգով անփարատ, վասն զի թռաւ աղաւնեկն յաչաց իմոց եւ կորուսց եթող մօրն իւրոյ սուգ անմխիթար եւ վէրք անողջանալի»։ Նոյնքան ցաւալի է Թումար գրիչի տողիկը. «Որդին իմ զԽաչատուր պատանին, որ փոխեցաւ առ Քրիստոս եւ եթող ինձ սուգ անմխիթար մինչեւ ի մահ, վէրք անողջանալի եւ խոց անբժշկելի»։ 16-րդ դարու տաղասաց Ասապովը Մարիամ Աստուածանին աղաչեց. «Խաւարեալ Ասապովիս, / Վիրաւորեալ գերիս, / Փրկեա ի հրոյն զհոգիս. / Է՝, անապական կոյս»։ Իսկ Գրիգոր Վանեցին գրեց. «Գերի Գրիգոր Վանեցի, վա՛յ ասա միշտ անդրդուելի, / Տե՛ս, թէ քանի վէրք ունիս ի հոգիդ քո անթուելի»։ Ապա եկաւ Անդրէաս Արծկեցին ու առաջին անգամ գործածեց «վիրաւոր սիրտ» արտայայտութիւնը. «Սրտիկս իմ վիրաւորեալ է»։
Եարի ղրկած ընծայ խնձոր.
Մահլամ դրի վէրքերիս խոր։
Միջնադարեան տրամադրութիւնները եկան ու վիրաւորեցին 19-րդ դարու գեղապաշտ սերունդի քնարը. «Զով ու մաքուր ջուր բերէ՛ք, / Վէրքէս արիւն կը յորդէ. / Չը պիտ՚ երկար փնտռէք, / Մարմին՝ հոգի, համա՜կ վէրք», Եղիա Տէմիրճիպաշեան, «Դու, որ գիտես լոկ բուրել, / Գիրգ սրտերու վէրք փորել», Պետրոս Դուրեան, «Մարմնի վէրքը՝ արտաբացուած դանակէ՝/ Ի՜նչ արցունքներ դառնակայլակ կը քամէ... Սրտի վէ՞րքը, ո՜հ, դառնագոյն է... Մարմնի վէրքը սպեղանի ունի բոյժ... Սրտի վէրքը մինչ գերեզմանն երկարած ուղի մ՛ունի», Միսաք Մեծարենց, «Իմ սիրտս թող անհունին մէջ վէրք մ’ըլլայ, / Հսկայական ու տխրօրէն քաղցր վէ՜րք», «Սրտիս վէրքն հին դեռ կ՚արիւնէր... / Ալ դժուար էր ինծի համար / Ցոյց տալ վէրքերս անհամար», Մատթէոս Զարիֆեան, «Եղեգնեայ գրչով երգեցի վէրքեր», Դանիէլ Վարուժան, «Եւ սէրդ սիրտս կարեւէր խոցեց», Աւետիք Իսահակեան։ Իսկ Զապէլ Եսայեանը իր վէպերու մէջ ունի «վէրք»երով լի արտայայտութիւններ. «Վիրաւորիչ խօսքեր», «Վիրաւորիչ յոռետեսութիւն», «Վիրաւորիչ պարագաներ»։
Ինչու՞ եմ տխուր, ինչո՞ւ չեմ կարող
Վէրքերս թողնել ձիւների վրայ։
1848 թուականին, երբ հայ ազգը խոր վէրքերու մէջ էր, Խաչատուր Աբովեանը գրի առաւ «հայրենասէրի ողբ» մը ու զայն անուանեց «Վէրք Հայաստանի»։ «Վէրք» բառը առաջին անգամ այս վէպի մէջ դարձաւ գիրքի խորագիր։ Անոր հետեւեցան մեր վէրքերը նկարագրող երեք այլ հրատարակութիւններ. «Հին ու նոր վէրքերից», 1902, Պագու, «Կովկասեան վէրքեր», 1903, Ժնեւ, ու «Ժահրոտ վէրքեր», 1905, Թիֆլիս։ Եղիշէ Չարենցը եւ Պարոյր Սեւակը եղան Հայաստանի վէրքերու երգիչը. «Հազար ու մի վէրք ես տեսել, - էլի՛ կը տեսնես», «Պանդխտութեան քո կսկիծը դարձրել «Կռունկ» / Եւ «Հորովել» դարձրել վէրքդ, ցաւդ խորունկ»։ Կը յիշէ՞ք հին արտայայտութիւնը՝ «վէրքի վրայ աղ ցանել»։ Ահա օր մը, Սեւակի՝ այժմ երգի վերածուած «Ահա նորից գիշերէ բանաստեղծութեան մէջ, ան եկաւ ու նկարագրեց բանաստեղծի խոր վիշտերը. «Այդ ո՞վ եւ ինչո՞ւ էր բաց դուռն իմ դէմ փակում / Ու զղջման աղ ցանում իմ վէրքերի վրայ»։
1988 թուականի մեծ երկրաշարժին Եօթ Վէրքի խոնարհած երկու գմբէթները այժմ տեղադրուած են բակի մէջ, որպէս յիշատակ հին վէրքերու։ Բուժուած կ՚երեւի անոր վէրքը։ Իսկ մենք հաւատանք, թէ հայ բանաստեղծի բարի ձեռքերն են, որ սպեղանի կը դնեն մեր վէրքերու վրայ ու կը վիրաբուժեն զանոնք։ Մինչ նոր հանդիպում՝ մնացէք առողջ եւ ապահով։
