Ի՞նչպէս թերացանք մեր լեզուասիրութեան մէջ։ Ի՞նչպէս անտեսեցինք մեր նախկին, գրաբարեան բաւականին գործածական «վասն» նախդիրը ու մնացինք լոկ երկու՝ «համար» եւ «մասին» բառերու հետ։ Մինչդեռ, «վասն» բառը, կը յիշէ՞ք, ընտիր էր, կը գործածուէր գեղարուեստական գրականութեան մէջ։ Ուստի, յարգելի ընթերցող, այսօր կ՛առաջարկեմ, վասն արդարութեան, ըլլանք բարեխիղճ, թերթենք հայկական գրականութեան ոսկեղնիկ էջերը եւ յիշենք «վասն մերոյ փրկութեան» գրուած քանի մը աղօթք եւ «վասն սիրոյ» գրուած քանի մը երգ, ապա մաղթենք որ այս աշխատանքը հասնի իր աւարտին առանց դառնալու «բազում աշխատանք վասն ոչինչի»։
Աղօթեա՛ վասն մեր
«Վասն» բառը հայոց լեզուի մէջ յայտնուեցաւ որպէս հոգեւոր գրականութեան սիրելի բառը։ Հայ հաւատացեալը իր աղօթքներու մէջ զայն առատօրէն գործածեց, անոր հետ հիւսեց բազմաթիւ աղաչանքներ։ Հայը իր հաւատամքի մէջ ըսաւ. «Վասն մերոյ փրկութեան իջեալ ի յերկնից՝ մարմնացաւ, մարդացաւ, ծնաւ կատարելապէս»։ Որպէս Քրիստոսի ծննդեան ճրագալոյցի շարական Գրիգոր Նարեկացին գրեց. «Անկանիմք առաջի քո, սուրբ Աստուածածին, եւ աղաչեմք զանարատ զկոյսդ, բարեխօսեա՛ վասն անձանց մերոց»։ Ապա, հայը իր Փրկչի խաչելութեան օրը երեք անգամ երգեց. «Սուրբ Աստուած, Սուրբ եւ հզօր, Սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր»։ Բանաստեղծ եւ քարոզիչ Արիստակէս վարդապետ Խարբերդցին, 1620-30 թուականներն էին, գրեց խրատական տաղ եւ ըսաւ. «Զմեղսն խոստովանեցէք, վասն մեղաց ի սուգ կացէք»։ Յարգելի ընթերցող, երբ յաջորդ անգամ ընթերցելու ըլլաք Աստուածաշունչ մատեանը, յիշեցէ՛ք, թէ հայ գրաշարը 2600 անգամ քով քովի դրած է «վ», «ա», «ս» եւ «ն» տառերը։ Սուրբ Գիրքի մէջ դուք կը կարդաք իմաստուն, խրատական եւ խորհրդաւոր խօսքեր, ինչպէս՝ «Մինչեւ ՛ի մահ մարտի՛ր վասն ճշմարտութեան», «Լարեա, ուղղեա եւ թագաւորեա վասն ճշմարտութեան», «Նոխազ մի յայծեաց վասն մեղաց»։ Իսկ անհամար են սուրբ գրային այն բառերը որոնք «վասն» բառի աջ կողմը յայնտուեցան: Ահա տասնեակ մը. վասն՝ հացի, մեղաց, պոռնկութեան, անգիտութեանն, յանցանաց, փրկութեան, կնոչ, ոչխարացն, մանկան, լուսոյն։
Վասն ծխախոտի
Միշտ չէ, որ «վասն» բառը արժանացաւ հոգեւորականի գրիչին։ Ժողովրդական բանահիւսութեան եւ տաղասացութեան մէջ ան յաճախ յայտնուեցաւ ընտիր գործերու մէջ։ 1500-ականներուն երբ հայուն վիճակուած էր պանդխտութիւնը, անանուն ձեռք մը գրեց յուզիչ տաղ եւ նկարագրեց գաղթականի վիճակը. «Վայրի հաւուկ մի եմ, բռնած ու բերած դրած զիս ի նեղ զընդան, / Չուրախանայր սիրտ բաժանելոյս յընկերացս, որ չեմ յիմ երամ։ / Սրտաբեկեալ եմ, միջակոտոր, ճար չունիմ, զի՞նչ լինիմ գերիս»։ Այս երգին անո՞ւնը. «Տաղ վասն ղարիբութեան»։ Այլ գրիչներ ժողովուրդը բարոյապէս դաստիարակելու նպատակով գրեցին կատակերգ առակներ։ Մէկը՝ եղբայր-խնամի դարձած գայլի, արջի եւ աղուէսի կեղծ համերաշխութեան մասին էր, անունը՝ «Տաղ վասն ծիծաղելոյ», իսկ կայ մէկ այլ առակ սնափառութեան վնասներու մասին՝ «Տաղ վասն ագռաւի»։ Դուք կ՚ուզէ՞ք ձեր արտի մէջ գանձ գտնել։ Կը յանձնարարեմ ընթերցել Վարդան Այգեկցիի «Կտակ վասն գանձի» առակը, եթէ ակռայի ցաւ ունիք, ուրեմն կարդացէք Պարսամ Տրապիզոնցիի «Վասն ակռայի» ծիծաղաշարժ տաղը, իսկ եթէ ծխող էք, արտօնեցէք, որ Յովհաննէս տաղասացը «Վասն թութունի» խրատական տաղի մէջ ձեզի բացատրէ այդ «անպիտանի» վնասները. «Ով որ սովոր է ի թութուն, / Բազում վնաս գործէ հոգոյն, / Վնաս հոգոյն եւ վիշտ մարմնոյն, / Ձեռօք աւեր առնէ զիւր տուն»։
Ամէնն վասն ագահութեան
«Վասն» բառը, օրեր եղան ճակատագրական, յայտնուեցաւ ազգային, քաղաքական լրջագոյն գործերու մէջ որպէս խորագրի կարեւոր բաղադրիչը։ Այդ գիրքերու ամենէն յայտնին է Եղիշէ պատմիչի ստեղծագործութիւնը, որ կոչուեցաւ «Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին»։ Այս գիրքի հեղինակութենէն 1500 տարի ետք Վահան Թէքէեան բանաստեղծը խաչապաշտ մարտիկները փառաբանող երկտող մը գրեց. «Վասն Յիսուսի, վասն հայրենեաց / Յառա՜ջ Վարդանի ձայնը հո՛ն գոռաց»։ Թադէոս Սեբաստացին 1551 թուականին գրի առաւ երկարաշունչ տաղ մը, պատմեց 1514-1555 թուականներու թուրք-պարսկական պատերազմը եւ բացատրեց, թէ այդ պատուհասը ինչու պատահեցաւ հայոց աշխարհին. «Մեղաք, զպատուիրանն անցաք, Քրիստոսի մեք ոչ լսեցաք, / Վասն այն ատելի եղաք, յայլազգեաց ձեռն մատնեցաք: / Վասն այն չարի դիպեցաք, որ ընտիր մարդ իսկի չկայ»։ Սեբաստացին այդ ընտիր աշխատասիրութիւնը անուանեց «Վասն շարժման Կարմիր Գլխոյն, որ եկեալ այրեաց եւ աւերեաց զՀայոց աշխարհս մինչեւ Երզնկան»։ Տաթեւի վանքի վանահայր Գրիգոր Տաթեւացին 1400-ին գրի առաւ «Վասն ագահութեան» քարոզը, իսկ մէկ այլ նշանաւոր գործիչ՝ Ամիդ քաղաքի հոգեւոր առաջնորդ Մկրտիչ Նաղաշն ալ գրի առաւ նոյնանուն բանաստեղծութիւնը եւ մեզի բացատրեց թէ աշխարհի վրայ ինչու կան չարիքներ. «Ինչ թագաւորք եւ մեծ իշխանք, / Որ հեղելով իրար կռուան… / Զինչ որ արիւն յերկիր հեղան, ամէնն վասն ագահութեան»։
Վասն ուրախութեան
Յարգելի ընթերցող, դուք չկարծէք, թէ «վասն» բառով սկսող ամէն մէկ արտայայտութիւն խոժոռադէմ է, յանցաւոր կամ մեղաւոր։ Հայը այդ բառը օգտագործեց նաեւ ուրախութիւն արտայայտելու համար։ Սակաւաթիւ են այդ օրինակները, սակայն յոյժ զուարճալի։ Յովհաննէս Թլկուրանցին օր մը տեսաւ իր եարը եւ գրեց. «Տաղ Յովանէսի վասն սիրոյ։ Ես քո սիրուն չեմ դիմանար, հալալ արա, հանսը մեռայ»։ Մէկ այլ օր, գարուն էր, դարձեալ տեսաւ իր եարին, որպէս գարնան գեղեցիկ պատկեր. «Վասն սիրոյ եւ բնութեան։ Տեսայ պատկերք մի գեղեցիկ, / զէտ զարեգակն, որ լոյս կու տայ. / Ծոցդ է դրախտ անմահութեան / ի յետ դարձնէ զելած հոգին»։ 1500-ականներուն Մարտիրոս Խարասարցին ճոխ սեղաններու համար կը գրէր կենսուրախ երգեր։ Այն երգը որ Այբէն մինչեւ Քէ հայկեան տառերու կարգով գովաբանեց գինին՝ կոչուեցաւ «Տաղ վասն ուրախութեան», եւ սկսաւ խնճոյքը. «Այբն ասէ. / Այսօր ըմպեմք, / Բենն ասէ. Բերէք գինի. / Ուրախ լեր, ուրախ լեր, ուրախ լեր»։
Գովասանք վասն խորագրի
«Վասն» բառը իր փայլուն շրջանը ապրեցաւ հայկական գրատպութեան երեք հարիւրամեակներու մէջ: 1600-1800 թուականներուն հարիւրաւոր գիրքեր լոյս տեսան, որոնց խորագրի մէջ փառաւորապէս բազմած կը մնայ «վասն» բառը։ Ձեզի համար ընտրեցի ութեակ մը անուն, որոնց տպագրավայրերն ալ նոյնչափ հետաքրքրական են։ Ահա այդ ընտիր ցանկը. «Գիրք համառօտ վասն իսկապէս եւ ճշմարիտ հաւատոյ», Նոր Ջուղա, «Կրթութիւն վասն մանկանց», Տրիեստ, «Աղօթք վասն հայրենեաց», Փարիզ, «Ժամագիրք համառօտ վասն մանկանց», Կալկաթա, «Համառօտութիւն քրիստոնէական վարդապետութեան՝ վասն նորավարժ մանկանց», Աստրախան, «Ճառ վասն տասնհրամանեան հաւատոյ», Շուշի, «Տետրակ աղօթամատոյց վասն ջերմեռանդ աղօթասիրաց», Երուսաղեմ, «Հայնակ եւ մաճըռնակ։ Հունգարական]Այբ ու Բենի- վասն պիտոյութեան հայ տղոց», Վիեննա։ Ո՛չ, յարգելի ընթերցող, «վասն» բառը Մատենադարանի կամ Ազգային Գրադարանի մէջ ցուցադրուող բառ մը չէ- դեռ։ Կան համարձակ հեղինակներ, որոնք 21-րդ դարուն կը շարունակեն «վասն» բառը իրենց գիրքերու մէջ օգտագործել, վասն լեզուասիրութեան եւ վասն վայելչութեան մերոյ գրականութեան։ Ահա երեք աչքառու օրինակ. «Պոէմ վասն շէնքի եւ շինութեան», Երեւան, «Վասն հիւանդաց», Ծաղկաձոր, «Նամակներ ռումբերու տակ։ Վասն հայ գրքի», Հալէպ։
Երկու մեղաւորները
Երբ հոգեւոր եղբայրները նախանձելով թերագնահատեցին Կոստանդին Երզնկացիի «քաղցրահամ» տաղերը, Երզնկացին այդ պահուն գրի առաւ տաղ մը՝ «Վասն նախանձու», եւ բացատրեց այդ նախանձի պատճառը. «Ոմանք չար են հետ ինձ ու նախանձով են յիմ վերայ, / Վասն իմ գրել բանիս, որ առ մարդիկ երեւենայ. / Ասեն թէ՝ Ո՞նց գրէ բան քաղցրահամ ու մեզ կարդայ»։ Իսկ նոր գրականութեան մէջ Թլկատինցին էր որ օր մը, դպրոցի մը շէնքի մէջէն լսեց երեխայի մը «խեղդ, նուաղած» ձայնը՝ «Վասն մեղաց մերո՜ց… Մեղաց մերո՜ց, վասն մեղաց մերո՜ց»։ Հեղինակին կը բացատրեն, թէ ան պատժուած աշակերտ մըն է պարզապէս։
Յարգելի ընթերցող, այսօր ալ ձեզի հրաժեշտ կու տամ երգով մը՝ վասն ուրախութեան ձերոյ։ Գուսան Շիրինի երգն է ան, այլաբանութիւն մը քաղցրահամ, ուր երկու սիրահարներ սոխակ եւ վարդ դարձած կը սիրաբանին։
Բացուիր նազելի վարդ, ահա գարնան ժամանակ է,
Սարերը նորոգուեց, վասն է՞ր չես բաց էլել դու,
Ծաղկով բաղը լցուեց, վասն է՞ր չես բաց էլել դու,
Համասփիւռը բացուեց, վասն է՞ր չես բաց էլել դու
Շուշանը տարածուեց, վասն է՞ր չես բաց էլել դու,
Բացուիր, իմ անոյշ, քեզանում այդ ի՞նչ նպատակ է։
