Սա վաւերագրական ֆիլմի անուն է, որի ցուցադրութիւնը կայացաւ Յունիսի 7-ին «Մոսկուա» կինօթատրոնում։ Լրագրողները այդպէս էլ կարծեցին, որ վանք Ասուածը դա եկեղեցու մասին է, բայց դա գիւղի անուն էր, որտեղ վանք կար եւ որից միայն փլած պատերն էին մնացել։ Տէրսիմի կամ Թունճելիի հայերի մասին էր ֆիլմը։ Իսկ ֆիլմի հեղինակներին թուրք կարծեցին, բայց նրանք զազա ալեւի էին, Նեզահաթ եւ Քազըմ Կիւնտողանները. Նեզահաթը ֆիլմի ռեժիսորն էր, ծնունդով Երզնկացի, իսկ կրթութեամբ ճարտարապետ, նա 7 տարի քաղաքական հայեացքների համար ազատազրկուած է եղել, իսկ տէրսիմցի Քազըմը ֆիլմի պրոդիւսերն էր եւ նոյնպէս բանտարկուած է եղել իր հայեացքների համար ընդհանուր առմամբ 10 տարով։
Սա Կիւնտողանների առաջին ֆիլմը չէր. մինչ այդ նրանք նկարահանել էին «Երկու Բուռ Մազ- Տէրսիմի Կորուսեալ Աղջիկները», «Եթէ Մնձուրը չհոսի», «Hay Way Ժամանակ» ֆիլմերը, ինչպէս նաեւ միասին գրել են «Տէրսիմի Կորուսեալ Աղջիկները-Թերթելէ Չենեքու» գիրքը։
Հայաստանում ցուցադրութիւնը իրականացուեց շնորհիւ «Արեւմտահայոց Ազգային Համագումար» կազմակերպութեան նախագահ Արագած Ախոյեանի եւ Ժողովրդական դիւանագէտ, լրագրող-խրոնիկագիր Ռաֆֆի Հերմոն Արաքսի. նա պատկերաւոր ներկայացրեց 100 տարուայ անխօսութեան պատը, որը դարձաւ ստախօսութեան եւ խեղաթիւրութեան պատ։ Սակայն պատի վրայ կան աղիւսներ, որոնք գոչում են. «Հե՛յ, Մենք Ասելիք Ունենք»։ Ֆիլմի հեղինակները այսպիսով հարուածում են այդ պատին, հասկանալով, թէ որքան անընդունելի է այս կացութիւնը ո՛չ միայն հայերի, այլ նաեւ թուրք հասարակութեան համար։
Այս պատմական ցուցադրութեանը ներկայ էր նաեւ «Անատոլու Քիւլթիւր» հիմնադրամի նախագահ Օսման Քաւալան, որի հետ Արագած Ախոյեանը համագործակցութեան յուշագիր ստորագրեց։ Վերջապէս հանդիսատեսի ուշադրութեանը յանձնեցին 5 տարուայ աշխատանք հանդիսացող «Վանքի Երեխաները»։ Դահլիճը լեփ-լեզուն էր եւ սրտերը նոյնպէս… լեփ-լեցուն դարձան աներեւակայելի դառը զգացումով։ 102 տարի անցաւ ցեղասպանութիւնից։ Սակայն 25 տարի չանցած այն կրկնուեց Տէրսիմում։ Կոտորած։ Սպանութիւն։ Եւ դարձեալ անպատժելիութիւն։ Քազըմ Կիւնտողանի խօսքով տէրսիմցիները 15-ի ջարդը անուանում են առաջին թերթելէ (ցեղասպանութիւն), իսկ 37-38-ինը՝ երկրորդ։ Ֆիլմը նայելիս մենք չենք տեսնում կոտորած, միայն մէկ-երկու սակաւաթիւ խօսքեր տարեց մարդկանցից, որոնց լսելիս սարսափում ես մարդկանց կոտորելու, ոչնչացնելու դիւրութեամբ եւ… զանգուածային բնոյթով։ Կարծես թէ պարտադրանք էր պետութեան կողմից. հաւաքել տղամարդկանց գետի մօտ, սպաննել եւ գետը նետել։ Ողջ մնացած երեխաներին թլփատել, իսլամական անուններ տալ, դաւանափոխել եւ բնակեցնել քիւրտերի կամ զազաների ընտանիքներում։ Բայց ի՞նչ կեանք էին ապրում այդ իսլամացած, որբացած երեխաները հասակ առնելով, այնուհետեւ իրենց ընտանիքները կազմելով։ Երբե՛ք այլեւ չէին ժպտում, լացում ու լացում էին, սրտի խորքում պահած հարազատների կորուստը, նրանց սպանութիւնների տեսարանները, որոնց մասին ոչ ոքու չէին կարող պատմել։ Ծպտեալ հայեր։ Ծպտեալ կեանք։
Մինչեւ հիմա խօսում էինք, գոռում- գոչում էինք, օտար պառլամենտների դռներն էին թակում, բողոքի եւ պահանջատիրութեան ցոյցեր անում յանուն ցեղասպանուածների եւ հայրենազուրկների համար։ Այժմ եկաւ այն հայերի ժամանակը, որոնք մնացին իրենց հողերի վրայ որպէս սուրի մնացորդ, որպէս ինքնութիւնը ծածկող ուրիշ ինքնութեամբ, իսկ կրօնը դաւանափոխելով։ Կարճ ասած իսլամացածների ժամանակը եկաւ։ Համացանցում կայ մի ֆիլմ «Ծպտեալ Հայեր» անունով, որտեղ հայերը բերկրանքով են պատմում իրենց ինքնութեան մասին, որը բացայայտել են։ Եւ դա մի երկրում, որտեղ հայ լինելը մահացու վտանգ է ներկայացնում։ Բոլորին յայտնի տէրսիմցի Միհրան Փրկիչ Կիւլթեքինը, որը «Տէրսիմցի Հայերի Միութեան» նախագահն է, պատմում է «Ծպտեալ Հայեր» ֆիլմում, թէ ինչ հոգեկան ապրումներ են ունենում հայերը Տէրսիմում, որտեղ ամէն քառակուսի մեթրի վրայ ցեղասպանութեան հետքեր կան։ «Վանքի Երեխաները» ֆիլմում իսլամացած հայերի զաւակներն ու թոռները փորձում են գտնել իրենց մայրերի ու մեծ մայրերի կեանքի հետքերը ինչ-որ քարի, ծառի, ժայռի միջոցով։ Ուզում են զգալ այն, ինչ զգացել էին սպաննուած ու գետը կամ ժայռից նետուածները. այսպիսի դառը ցանկութիւն։ Հարցաքննում են ծնողներին, որպէսզի նրանք պատմեն ու խօսեն իրենց լեզուով, որը աւաղ նրանց զաւակները չեն հասկանում։ 4 եղբայրներին գնդակահարելով սպաննեցին քրոջ աչքի առաջ, իսկ 5-ին՝ գլուխը քարկոծելով։ Ասլըհան Քիրեմիթչիեանը, ծնուած Հոզատում, դարձաւ Ֆաթմա Քիրեմիթչի, Յակոբը դարձաւ Մեհմետ եւ միայն գլուխը քարկոծուած սպաննուած փոքրիկ տղան մնաց Յարութիւն։
Անշուշտ հեռատեսիլն իր քարոզչութեամբ ահռելի գործ է կատարում հեռուստադիտողների ուղեղների լուացման գործում, բայց անկախ քարոզից զանգուածային գիտակցութեան, առաւել ենթագիտակցութեան մէջ ճշմարտութիւնը բոյն է դրել։ Ինքնութիւն ունի նաեւ ինքը հողը եւ ես ակամայ յիշեցի Թոլկա Էրենի գրած ակնարկը «Անատոլիայում մի ուրուական է պտտւում».
«… Մարդիկ յիշում են, թէ ինչեր են կատարուել, հասարակութեան ենթագիտակցութիւնը եղելութիւնից անտեղեակ չէր։ Հայերին մորթել ու այս չորացած գետի հունն են գցել, կամ էլ՝ հայերին այս քարանձաւում են խեղդել, կամ էլ հայերին այս հորի մէջ են լցրել եւ նման անթիւ պատմութիւններ։ Իրականում երբ հարց տրուի անգամ սարերն ու ձորերն են աղաղակելու այս կոտորածի մասին։ Այո, Անատոլիայում մի ուրուական է պտտւում։ Եւ այս ուրուականն ամէն տեղ իրեն զգացնել է տալիս։ Եոզկատից Մարաշ, Ուրֆայից Թոքատ, Տիյարպէքիրից Տրապիզոն, Ատանայից Պիթլիս, Մուշից Էրզրում, Սվասից Սամսուն՝ ամենուրէք եւ ամէն տեղ իրեն զգացնել է տալիս։ Այս տխուր ներուժը, կոտորած մարդկանց ներկայութիւնը ամէն տեղ կարող էք զգալ։ Ամայացած մի գիւղում, աւերակ մի եկեղեցում, քարի վրայի փորագրութիւնում, կոտրուած մի քարի բեկորում։ Անատոլիայի հարազատ զաւակների նախկինում ապրած այս հողերում ձեր ականջին մի եղանակ է գալիս, մի պահ լսում էք նրանց զուարթ քրքիջը, տեսնում դաշտերի վրայ աշխատանքը… ձայները հնչում են երկրակամարում, հետքերը չեն ջնջւում, որքան էլ որ փորձ արուի ջնջել, չի վերանում»։
Եւ վերջում աւելացնում է, որ այս հողերը հայերից յետոյ կորցրին իրենց հոգին ու դարձան անբերրի…
Իսկ «Վանքի Երեխաները» Ֆիլմի գերխնդիրն էր՝ գտնել կորած հարստութեան, կորած մշակոյթի ինչ-որ հետքեր. մի լոյս, մի ձայն, մի ձեւ… Սակայն դա շատ դժուար է. մնացել է հսկայ մի ցաւ։ Վանքի փլած պատերի նման…
