Ամառ է։ Երեւանում կանաչ գօտիների պակասութեան պատճառով շնչելու օդ չկայ։ Արեւն անխնայ այրում է, եւ երեւանցիները զանգուածային կարգով փախչում են Վրաստան (Քոփուլեթի, Ուռեկի), Եգիպտոս, Յունաստան, Թուրքիա (Անթալիա)։ Իսկ ես ապաստանեցի Հայաստանի հիւսիսում՝ Լոռի մարզում։ Այստեղ՝ Վանաձորում կարելի է լիաթոք շնչել։ Օդը մաքուր է, յատկապէս անկախացումից յետոյ, երբ դադարեցրին իրենց աշխատանքը 30-ից աւելի գործարաններ, արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններ, որոնք աղտոտում էին օդը։ Ճիշդ է, շատ վանաձորցիներ զրկուեցին աշխատանքից։
178 000 բնակչութիւն ունեցող քաղաքից 100 000-ը արտագաղթել է, մինչդեռ օտարազգի հիւրերը հիանում են Վանաձորով եւ համեմատում Զուիցերիոյ հետ։ Անշուշտ մինչեւ Զուիցերիա դառնալը երկար ճանապարհ ունի Վանաձորն անցնելու, եւ առաջին խնդիրը վերաբերւում է ճանապարհներին։ Շէնքի բակերում, փողոցներում գրեթէ չէք տեսնի ասֆալտապատում։ Միայն դրամատների եւ մթերային խանութների մուտքերն են սալիկապատուում, այսինքն սեփականատէրերն են բարեկարգում իրենց հատուածը, իսկ մնացածը տխուր վիճակում է։
Վանաձորում հայեացքդ յառնում է լեռնաշղթաներին, ծածկուած խիտ անտառներով։ Քաղաքը գտնուում է Փամբակի եւ Բազումի լեռնաշղթաների միջեւ ընկած գոգավորութիւնում։ Ծովի մակերեսից բարձր է 1350 մ.։ Վանաձորում միախառնւում են Փամբակ, Տանձուտ եւ Վանաձոր գետերը։ Մի մեծ փողոց է՝ Տիգրան Մեծ պողոտայ, որից ճիւղաւորուում են միւս փողոցները. Նժդեհի, Տէրեանի, Պաթումի…Պաթումի փողոցում եմ ապրում։ Իմ շէնքի դիմաց հարսանեաց սրահ կայ «La Scala» անունով։ Վանաձորն անաղմուկ քաղաք է, իսկ մութն ընկնելուն պէս խորասուզուում է լռութեան մէջ։ Կարծես, խլանում ես…, այնպէս որ հասկանում եմ վանաձորցիներին, որոնք առիթը բաց չեն թողնում եւ մեկնում են Երեւան՝ զանազան մշակութային միջոցառումների։
Ես շատ կանուխ եմ արթնանում, եւ երբ հարեւանս իր օթոյի շարժիչն է աշխատեցնում, ես արդէն աւարտում եմ իմ առաջին նախաճաշը եւ անցնում երկրորդ նախաճաշին։ 8.30-ին դուրս եմ գալիս Տիգրան Մեծ պողոտայ։ Մարդ չկայ։ Թւում է, թէ ողջ աշխարհում մարդ չկայ։ Քաղաքը արթնանում է 9-ին։ Կարդում եմ շէնքերի պատերին տեղադրուած քարէ յուշատախտակները, օրինակ՝
«Այստեղ ապրել է ՀԽՍՀ վաստակաւոր ժուռնալիստ Կայծ թերթի երկարամեայ խմբագիր Հայաստանի շախմատի կրկնակի չեմպիոն արծրուն վաղինակի Սարգսեանը»
«Կամ հնագէտ լեզուաբան-շումերագէտ Եղիա Մոմջեան Այստեղ ապրել է 1955-1992 թուականներուն»։
Յաճախ զաւեշտալի գրութիւններ են աչքի ընկնում, օրինակ, «Դեղերի աշխարհ» խանութի պատին գովազդում են «Բարձրորակ դեղեր», «Որակեալ դեղամիջոցներ»։ Իսկ հարսանեկան երկարաւուն սպիտակ օթոյի անունը «Հարսանիք» է եւ վերեւը գրուած է «Վարձոյթ»։ Ստացւում է հարսանիք վարձոյթով։
Մէկ-երկու օր յետոյ արդէն սկսում ես տարբերել վանաձորցու դէմքի, սանրուածքի, որովայնի եւ քնքշանվաղ հայեացքը։ Խոշոր աչքերը՝ եզրապատուած խիտ թարթիչներով…
Օգոստոսի 3-ին Շամլուղի օրն էր։ Ախթալա համայնքի Շամլուղ բնակավայրում այսօր ապրում է 1000 հոգի, ինչպէս ասած ինձ ոստիկանը, սակայն կարծում եմ 500-ից աւելի շամլուղցի չի հաւաքուի։ Շէնք կայ, որտեղ ընդամէնը 1 հոգի է մնացել, միւս հինգյարկանի շէնքում՝ 7 հոգի է ապրում, իսկ երրորդ շէնքում՝ 3 ծերունիներ են մնացել։ Այստեղ չկայ դեղատուն, բժշկական ինչ-որ մի հիմնարկ, նոյնիսկ գէթ մէկ բժիշկ, բայց կայ մի աղբիւր, որից թթու ջուր է հոսում եւ այն կարող է շատ հիւանդութիւններ բուժել…Բնութիւնը աննկարագրելի է։ Այստեղ կար հանքարդիւնաբերութիւն (պղնձի, արծաթի հանքեր), որը հիմնել էին յոյները 18-րդ դարում։ 19-րդ դարի վերջերին ֆրասնսիացիները հսկայական ներդրումներ արեցին Ալավերդու եւ Շամլուղի հանքերի ընդլայման համար։ Շամլուղցիները նոյնիսկ ասում են, որ այդ հանքագործներից էր նաեւ զօրավար Շառլ դը Գոլի հայրը եւ Ֆրանսայի ապագայ նախագահը հէնց Շամլուղում է ծնուել 1890-ին։ Ի յարկ է, ոչ մի Վիկիպեդիա դա չի հաստատի, բայց Շամլուղի յիշատակարանում այն պահուել է։
