Ո՜վ երանելի տէր Վահան,
ընտրեալ յԱստուծոյ։
Այս խօսքերով ողբաց Խոսրովիդուխտ Գողթնացին, երբ 737 թուականին Հայաստան հասաւ իր սիրելի եղբօր նահատակութեան գոյժը։ Այդ եղերերգութեան մէջ երաժիշտ ազնուուհին իւրայատուկ երաժշտական ձեւով, անկաշկանդ եւ ծաւալուն մեղեդիով հինգ անգամ կը յիշէ իր եղբօր անունը՝ Վահան։ Այս յօդուածի մէջ մենք ալ պիտի յիշենք անոր անունը, հինգ անգամ։ «Զարմանալի է ինձ» է այս շարականին անունը, քանզի քոյր երաժիշտը կը զարմանայ, թէ Վահանը, հակառակ աննկարագրելի չարչարանքներու, ինչպէ՛ս արիութեամբ եւ հեզութեամբ ստացեր էր մարտիրոսական պսակը։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, կը զրուցենք «վահան» բառի եւ Վահաններու մասին։ Զարմանալով ալ պիտի տեսնենք, թէ որքա՛ն պատուաբեր բառ եւ անձնանուն է եղած ան հայ ազգի համար՝ սկսելով Ե. դարէն։ Սակայն, նախ ձեզի կ՚առաջարկեմ մտովի ճանապարհորդութիւն մը կատարել դէպի Հայաստան, 1214 բնակչութիւն ունեցող Վահան գիւղը։ Սեւանի արեւելեան կողմն է ան, մեր հանրապետութեան պետական սահմանէն միայն 3 քիլոմեթր հեռու։ Ահա այս գիւղը իր մէջ կը պարունակէ «վահան» բառի զուտ հայկական իմաստը։ Արցախեան պատերազմէն ի վեր սահմանապահներ այս գիւղի մէջ տեղակայուած կը պահպանեն հայրենի հողը։ Այս պատճառով ալ 1991 թուականին հրաժեշտ տուած է իր նախկին անուններուն եւ արժանապէս կոչուած է Վահան, որպէս երկրի հիւսիսարեւելեան դարպաս։ Ահա լեռնանիստ այս գիւղէն կարելի է դիտել «վահան» բառի ոդիսականը։
«Վահան» բառը բուն կը նշանակէ «ծածկ»։ Կը կարծուի թէ ունի պարսկական ծագում։ Նախնական ձեւերն են «վարհան» եւ «վարհրան»։ Ե. դարուն, Աստուածաշունչի թարգմանութեան ժամանակ, Մեսրոպ Մաշտոցը եւ անոր թարգմանիչ աշակերտները զինուած էին «վահան» բառով։ Սուրբ գիրքի մէջ կան 33 «վահան», 8 «վահանաւոր», 5 «վահանակ» եւ 2 «վահանակիր»։ Պատկերալից են նաեւ Սուրբ Գիրքի մէջ «վահան»ով կազմուած վեց բառակապակցութիւնները. «Թնդիւն վահանաց», «Վահան հաւատքի», «Վահան ոսկի», «Պղնձապատ վահան», «Հազար վահան», «Վահան պղինձի»։ Պատմութիւնը կը յիշէ, թէ 451-ին, Աւարայրի դաշտի վրայ երեք Վահաններ պաշտպանեցին հայոց հաւատքը. Վահան Գնունի, Վահան Արծրունի եւ Վահան Ամատունի։ Ըստ գերման լեզուաբան Հ. Հիւբշմանի «Վահան» անունը կու գայ «վահան» գոյականէն։ Իսկ Յ. Մարկուարտը կը համարեր է, թէ ան «Վահագն» անուան կրճատ ձեւն է։ «Վահան» անունը իր կարգին, սիրած է աճիլ ու դառնալ Վահանիկ, Վահանանոյշ եւ Վահանդուխտ։ Վերջինը իսկապէս ընտիր անուն է։ Հայաստանի մէջ կայ ընդամէնը 38 Վահանդուխտ, որոնցմէ մէկը, Վահանդուխտ մամիկը, Անի մայրաքաղաք նայող գիւղի միակ բնակիչն է։
Ո՜վ երանելի տէր Վահան,
ծառայ Քրիստոսի։
Վաղ- միջնադարուն ունեցանք փայլուն ածականներ. 6-րդ դարուն «վահանամարտութիւն», 8-րդ դարուն «վահանափակ», «վահանընկէց», 10-րդ դարուն «վահանակիր», «վահանադրօշ», «վահանավառ», 11-րդ դարուն «վահանաւորիլ»։ Ամենէն զարմանալին «վահանակրիայ» բառն է։ Այժմ անգործածելի այս գոյականը, ըստ նոյնքան հին բառարանի մը, կը նշանակէ՝ «Վիշապ ձուկն մեծ՝ որ որպէս կղզի իմն երեւի։ Գազան ինչ ՛ի ծովու, որ կոչի վանակրեայ. վիշապաձկան նման է, յաւազին տեղին իբրեւ կղզի է»։ Կարելի է ըսել, թէ ճկուն բառ է ան։ Յարմարելով ժամանակակից պահանջներուն, առաւ նոր ձեւեր. վահանաբոյս, վահանախոտ, վահանաձեւ, վահանաձուկ, վահանամիջատ, վահանանման, վահանափայլ։ 20-րդ դարուն իմաստի փոփոխութիւններ ալ ունեցաւ «վահան» բառը։ Ան դարձաւ տախտակ, որու վրայ կ՚ամրացնեն կամ կը փակցնեն լրագիր կամ յայտարարութիւն, այն տախտակը, որուն ամրացուած է կողովագնդակի ցանցը, այն տեղը (սեղան, խցիկ եւ այլն), ուր կեդրոնացած են աշխատանքի մը ղեկվարման սարքերը, ինչպէս՝ «Աստղանաւերու կառավարման վահան»։ Իսկ մայրաքաղաք Երեւանի պողոտաներն ու մայթերը այժմ ողողուած են նոր տեսակի մէկ վահանով՝ «Գովազդային վահանակ»։
Ո՜վ երանելի տէր Վահան,
սիրող Քրիստոսի։
Դասական մատենագրութեան մէջ «վահան» բառը մեզի տուաւ նաեւ դարձուածքներ։ Երեք հատ են անոնք եւ խիստ պատուաբեր։ Հաւատքի պահապանները՝ «հաւատոյ վահան», օրէնքի պահապանները՝ «օրինաց վահան»։ Իսկ հայ մարտիկը երբ վահան կը վերցնէր թշնամիի դէմ, հայ մայրեր իրենց որդիներուն հրաժեշտ կու տային մէկ պայմանով՝ «Վահանով, կամ՝ վահանի վրայ», այսինքն՝ յաղթանակ կամ մահ։ «Վահան» գիւղի բարձրադիր կայքէն զարմանալի է տեսնել, թէ Հայկական լեռնաշխարհի մէջ նաեւ կան բազմաթիւ տեղանուններ, որոնք «վահան» բառով շինուած են։ Յարգելի ընթերցող յիշեմ քանի մը աշխարհագրական անուն, քանզի հայրենիքը սիրելու համար, նախ պէտք է ճանչնալ զայն. «Վահանաբերդ», Տաշիր գաւառ, «Վահանայ ձոր» եւ «Վահանաշէն» գիւղեր, Կարին, «Վահանավանք» բերդ, Սիւնիք, «Վահանի բերդ», Մուշ քաղաքի մօտակայքը, «Վահանովիտ» գիւղ, Տարօն գաւառ, «Վահանցիք»գիւղ, Համշէնի գաւառակ։
Ո՜վ երանելի տէր Վահան,
ընտրեալ յազատաց։
Հայկական ազատագրական շարժման օրերուն տպագիր գիրքն էր ազգի «վահան»ը։ Իսկ 1823 թուականին ան դարձաւ գիրքի տիտղոս, երբ Մխիթարեան հայրերէն Միքայէլ Չամչեանը Պոլսոյ լուսաւորչական եւ կաթոլիկ համայնքներու միջեւ ծագած պայքարը հարթելու նպատակով գրեց «Վահան հաւատոյ» աշխատասիրութիւնը։ Դանիէլ Վարուժանը, իր կարգին, նոյն քաղաքի մէջ հայուհիի պատիւը պաշտպանելու համար պատրաստ էր իր կուրծքը վահան ընելու։ Ահա «Բանուորուհին» բանաստեղծութեան այդ ընտիր քառեակը.
Կուրծքս վահան ընել կուրծքիդ նշաւակ,
Եւ քօղն ըլլալ պատիւիդ,
Կրանիտէ բազուկիս տակ պաշտպանել
Սեռդ ու գեղդ անժպիտ։
Նոյն օրերուն, հայկական գեղապաշտ գրականութեան արեւելահայ եւ արեւմտահայ ճիւղերը բախտաւորուած էր երկու Վահաններով՝ Վահան Թէքէեան եւ Վահան Տէրեան։
Ո՜վ երանելի տէր Վահան,
Գողթնեացն իշխեցող։
Յարգելի ընթերցող, երբ առիթ ունենաք Վահան այցելելու, 15 մեխակ խոնարհեցուցէք գիւղի պանթէոնի 15 կրանիտէ շիրմաքարերու վրայ, քանզի հոն ամփոփուած են 15 վահանցի ազատամարտիկներու աճիւնները։ Եւ այժմ «Զարմանալի է ինձ», թէ ինչպէ՛ս բառ մը անշուք, իր երկու վանկի մէջ կրցեր է ամփոփել հայ ազգի ոգին եւ հերոսական ոդիսականը։ Թող հայկական «վահան»ը միշտ փողփողի ու մնայ բարձր։
