Հայը «ուրիշ» է
Երբ Հայկական Լեռնաշխարհի վրայ այսօր աշխարհա-քաղաքական ուրիշ քամիներ կը փչեն եւ հայ ժողովուրդը, շատ ծանօթ այդ բոլորին, իր հարցերը լուծելու համար ուրիշ լեզուով պիտի խօսի այլեւս, գիտակցելով նաեւ, թէ ուրիշի ապուրին աղ դնելու, ուրիշի բերանով հաց ուզելու, ուրիշի երգը երգելու եւ ուրիշի հացը ուտելու ժամանակը չէ՝ ես ալ այս գիշեր որոշեցի ածականներու եւ գոյականներու նուիրուած նախկին յօդուածներէս շատ ուրիշ աշխատանք մը կատարել ու գրի առնել «ուրիշ» անորոշ դերանունի պատմութիւնը, ու հասկնալ, թէ ինչո՚ւ հայու ծիծաղներն են ուրիշ, արցունքներն են ուրիշ, ուրիշ խօսքով՝ հայը ուրիշ է։
Բառին «որիշ» արմատները
«Ուրիշ» բառի արմատներու մէջ կայ ուրիշ, այժմ ժամանակավրէպ բառ մը՝ «որիշ»։ Գրաբարեան այս բառը կը կազմէ ընտանիք մը, որուն անդամներն են՝ որուշ, ուրուշ, որոշ, որոշել։ Հայկական հնագոյն մատենագրութեան մէջ յաճախ գործածուեր է «որիշ-որիշ» (այլ եւ այլ, տեսակ-տեսակ) արտայայտութիւնը։ Այժմ ձեզի կը ներկայացնեմ «որիշ» ժամանակներու մատենագրական ճաշակը, ուր բառս մինչեւ 1700-ներ պահեր է իր հնագոյն ձեւը, գոյակցելով իր երկուորեակ «ուրիշեի հետ. «Որիշ մեղացն», Կոմիտաս Աղցեցի, 600, «Որիշ որիշ վաճառեալովս», Անանիա Շիրակացի, 650, «Որիշ յաշխարհէ», Ներսէս Լամբրոնացի, 1190, «Որիշ բնութիւն», Մխիթար Գօշ, 1200, «Որիշ վանքեր սքանչելագործ», Սիմէոն Լեհացի, 1600։ Նկատեցի՞ք, թէ որեւէ մէջբերում չկայ Աստուածաշունչ մատեանէ։ Պատճառն այն է, որ Սուրբ Գիրքի թարգմանիչները, «ուրիշ»բառի տեղ, 2308 անգամ գործածեր են «այլ» բառը, ինչպէս նաեւ՝ այլագոյն, ազլազգի, այլակերպ, այլալեզու, այլամիտ, եւ այլեւայլ բառեր։ Ուրիշ անգամ կը գրեմ նաեւ «այլ» բառի ոդիսականը։
Ուրիշի ձեռքով
արտայայտութիւններ
«Ուրիշ» բառը ծնունդ տուաւ տեսակ-տեսակ պատկերալից արտայայտութիւններու, որոնք սրամիտօրէն կը խօսին ըներային մեր կենցաղի, թերութիւններու, քաղաքական նեղ, երբեմն ալ անյարմար, վիճակներու մասին։ Հայը իր կեանքի երկար ճանապարհի ընթացքին երբեմն խուսափեցաւ, երբեմն ալ ենթարկուեցաւ անոնց, ինչպէս՝ Ուրիշ երգ երգել, Ուրիշ լեզուով խօսիլ, Ուրիշ աչքով նայիլ, Ուրիշի հացը ուտել, Ուրիշի ապուրին աղ դնել, Ուրիշի խօսքով շարժիլ, Ուրիշի ձեռքով կրակէն շագանակ հանել…։ «Ուրիշ» բառը յարմար եկաւ նաեւ հիացմունք արտայայտելու համար. «Սանամի աղջիկն ուրիշ էր», ինչպէս գրեց արձակագիր եւ գրականագէտ Խաժակ Գիւլնազարեանը։
«Էօ՚րիշ»բարբառներ
«Ուրիշ» բառը այլ եւ այլ գաւառներու մէջ հնչեց ինչ-ինչ ձեւերով։ Եթէ ճամբորդէք Հաւրա, Խարբերդ, կամ Նոր Նախիջեւան՝ բառը պիտի հնչէր «ուրուշ», Վաճայ լիճէն հարաւ-արեւմուտք, Մոկք գաւառի մէջ՝ «հիւրիշ», Վանի եւ Շամախի մէջ՝ «իւրիւշ», Գորիսի մէջ՝ «օ՚րիշ», իսհ Արցախի մէջ՝ «էօ՚րիշ»։
Ուրիշ ճշմարտութիւն
Հայկական քնարերգութեան մէջ կարծես ուրիշ փայլ մը առաւ բառս ճիշդ այն օրը, երբ Գրիգոր Լուսաւորիչը իր ձեռքով, ըստ Վահան Թէքէեանի, մեզի համար վառեց Արագածի կանթեղը. «Ան կը շողայ առանձին, այնքան անջատ միւսներէն, / Որ ուրիշ ձեռք մը կարծես զանի վառեց գաղտնօրէն»։ Թէքէեանի երկրորդ «ուրիշը» յայտնուեցաւ 1926 թուականին, այն լուռ գիշերը, երբ բանաստեղծը հաշուեյարդարի նստեցաւ իր կեանքի եւ արարքներու հետ. «Հաշուեյարդար. ի՜նչ մնաց. կեանքէն ինծի ի՞նչ մնաց. / Ինչ որ տուի ուրիշին. տարօրինա՜կ, ա՚յն մնաց»։ Պոլսոյ մէջ մէկ ուրիշ գրող, Դանիէլ Վարուժանը, կեանքի հարուածներէն ցնցուած, յուսահատ, գրեց. «Բա՜ւ է. բա՜ւ է. արդ աւասիկ խորտակուած՝ / Թէ մարդէն, թէ օրէնքէն, / Ուրիշ յոյսի մ՚յոյս չունիմ»։ Յոգնաբեկ Ինտրան, որ ունէր խոր ներաշխարհ, բայց ո՚չ պայքարելու ոյժ՝ նոյն քաղաքի մէջ 1904 թուականին, վհատելով աշխարհի ունայնութենէ, մտածեց նոճի դառնալ ու հաղորդուիլ Անդրաշխարհի հետ. «Մեղաւոր տղու խռովքով կը սպասեմ / Որ մեռնելով՝ ես ալ դառնա՜մ նոճ մ’ուրիշ»։ Իսկ 1905-ին ան փափաքեցաւ, որ լոկ նոճիները հառաչեն, ո՚չ՝ ուրիշը. «Ուրիշ ամէն խոհ թող լռէ, ու մինակ / Նոճեաց այս լուռ երազն յԱնհունն հառաչուի»։ Մինչ Եղիշէ Չարենցը, որ գաղափարախօսական բոլորովին տարբեր ճանապարհ բռնած էր «ուրիշ» բառով երգեց ազգային պատկանելիութեան հպարտութիւնը. «Իմ կարօտած սրտի համար ո՛չ մի ուրիշ հէքիաթ չկայ…», իսկ եթէ իր առաքելութիւնը մնար անաւարտ՝ «Ուրիշ աշուղ կ՚ասէ աշխարհի խաղը, ինչ որ ես չեմ ասէ- նա կ՚ասի վաղը»։ Նուաղած, դալուկ քերթողներու դարաշրջանին, երբ քնարի լարն էր անոյշ՝ հայը հարկադրուեցաւ ուրիշ լեզուով խօսելու։ Աւետիք Իսահակեանը, 1905 թուականին Գիւմրի քաղաքի մէջ, խօսեցաւ ա՛յդ ճշմարտութեան մասին. «Տէր կամ ստրուկ պիտի լինիս,- / Ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ… Լուծ կամ լծկան պիտի լինիս,- / Ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ… Մո՚ւրճ կամ զնդա՚ն պիտի լինիս.- / Ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ»։
Դու ուրիշինն ես…
Արիական պայքարի եւ խոյանքի թոհուբոհի մէջ ուժասպառ Միսաք Մեծարենցը երգեց համամարդկային եւ անանձնական սէրը. «Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական, / Եւ ես՝ հանգոյն երփնալուցկի վառող մանկան՝ / Զայն գունաժպիտ տեսնեմ ուրիշ դէմքի մը վրան»։ Մեծարենցի «Ծիածան» եւ «Նոր Տաղեր» գիրքերու հրատարակութենէն միայն տարի մը յետոյ, 1908-ին, Թիֆլիսի մէջ լոյս կը տեսնէր Վահան Տէրեանի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողոուածուն։ Բանաստեղծը այդ գիրքի թախծոտ եւ մելամաղձոտ էջերուն մէջ, հակառակ իր տանջանքին, հակառակ իր հիւծող մարմնին, երազեց ուրիշ յոյս մը. «Հեռու երկրի լուսէ հովտում / Օրերն ուրիշ երգ են հիւսում… / Ուրիշ արեւի փայլ / Ծաւալում է անանց հանգիստ»։ Տէրեանը վառ պահեց մէկ այլ կեանքի եւ սիրոյ յոյսը. «Կը զգամ համբոյրը ուրիշ օրերի… Դու իջնում ես որպէս յուշ, որպէս ուրիշ կեանքի լոյս»։ Իսկ ինչպէ՞ս ընտրել կատարեալ ուրիշը՝ նմաններու մէջ. Զարեհ Խրախունին «Կաթիլներ» քերթուածի մէջ բացատրեց. «Ջուրի կաթիլ մը կը սահի կը հանդիպի ուրիշի մը ու / կ՚ըսէ - / Գիտե՞ս ինչ բան / Քու մէջդ ինչ բան ամենէն շատ / Ամենէն շատ կը սիրեմ - / Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն կը նմանիս»։ Խրախունիի գրչընկեր Զահրատը «Լաց» բանաստեղծութեան մէջ ըսաւ, թէ ինք չուզեց «ուրիշներէ վեր» ըլլալ, փափաքեցաւ «ուրիշներու հետ» եւ «ուրիշներուն պէս» մնալ եւ «ուրիշներէն վար»՝ միշտ լացաւ «ուրիշին համար»։ Իսկ Պարոյր Սեւակը, օր մը հասկցաւ, թէ խաբուած է. «Դու ուրիշինն ես / Ա՜խ, դու այդ ինչպէ՞ս ես ուրիշինը եղել, / Իմ սիրելի՛, ասաԲ…»։
Ախր, ուրիշ տեղեր…
Հայը ինչո՞ւ է այսպէս,- հարց տուած էի ես, ինքնագոհ, ինքնաբաւ եւ ինքնամփոփ՝ ան կ՚արհամարհէ ուրիշ աշխարհներ՝ իր երկիրը կը վերածէ պաշտամունքի առարկայի։ Այս հարցումին պատասխանը գտայ Համօ Սահեանի բանատողերու մէջ. «Ախր ես ինչպէ՞ս ուրիշ տեղ մնամ։ / Ախր ուրիշ տեղ հայրեններ չկան, / Ախր ուրիշ տեղ հորովել չկայ… / Ախր ուրիշ տեղ / Հողի մէջ այսքան օրհնութիւն չկայ»։
Ուրիշ մեղեդիներ
Հայկական երգարուեստը ուրիշ մէկ աշխարհ է։ Հայկական ժողովրդական եւ գուսանական երգերու ձայնադարանի մէջ յարգելի ընթերցող, դուք կը լսէք իմաստասիրութիւն, սէր, կարօտ, թախիծ, ինչպէս նաեւ՝ ծիծաղ։ Այժմ ականջ տանք երգերու շարանի մը, սկսելով Սայաթ Նովայի գոհարներէ. «Ամէն մարդ չի կանայ խմի, իմ ջուրն ուրիշ ջրէն է, / Ամէն մարդ չի կանայ կարդայ, իմ գիրն ուրիշ գրէն է… Ի՞նչ կոնիմ հեքիմըն, ի՞նչ կոնիմ ջարէն / Քու տուածն ուրիշ դիղ է, ո՛ւրիշ դիղ… Աղաչում իմ, ուրիշ ճար ու դիղ չունիմ… »։ Ունինք սիրային երկու երգեր, ուր «ուրիշը» վտանգ է, չար է. «Ինչո՞ւ համար խռովել է, / Գուցէ ճամբին մոլորուել է, / Կամ թէ ուրիշին սիրել է», Գուսան Աշոտ, «Ես սիրեցի, ուրիշն առաւ», Կոմիտաս։ Բայց Թաթուլ Ալթունեանի «Քա դե՚ եսիմ» կատակերգի մէջ աղջիկը կ’ուզէր, երանի՜, որ յայտնուէր մէկ ուրիշը. «Ընկերուհի.— Աղջի՛, ինչի՞ մարդ չես առնի։ Աղջիկ.— Քա դե՚ եսիմ, եսիմ, եսիմ. Մէկը ուզեց, ես չհաւնայ, / Ուրիշ ուզող հըլա չկայ»։
Ուրիշը չպատմէ մեր
պատմութիւնը
Այսօր, յարգելի ընթերցող խօսեցանք «ուրիշ» բաներու մասին, երբ փչող ուրիշ քամիներ կը պարտադրեն, որ ուրիշ կեցուածք առնենք ամբողջ ազգով, ուրիշ կերպ մտածենք, չսպասենք, չակնկալենք, չյուսանք, որ ուրիշը լուծէ մեր հարցերը ու կերտէ մեր ապագան։ Յօդուածս յարմար կը գտնեմ Արցախին եւ արցախահայութեան նուիրուած «Դեւանիկ», «Վերջին բնակիչը» եւ «Դրախտի դարպասը» շարժանկարներով յայտնի բեմադրիչ Ճիւան Աւետիսեանի մէկ խօսքով. «Պէտք է փորձենք մեր պատմութիւնը մենք պատմենք, ինքներս պատմենք, չթողենք ուրիշը պատմի»։
