Զօրավարը եօթը զոհ պիտի մատուցէ այս գիշեր։ Մազէ քուրձ հագած եօթը մարդիկ արշալոյսին սարը պիտի ելլեն ոտաբոպիկ։ Մէկը եօթը ծառ պիտի տնկէ այդ սարի վրայ։ Կինը շորի կտոր պիտի կապէ ծերացած ծառի շիւղէն։ Հարսը եօթը երազի մէջ եօթը օրօրոց պիտի ճոճէ։ Պանդուխտը իր եարը պիտի երազէ եօթը տարի, եօթը ամիս, եօթը օր։ Կոյս մը իր մազերը պիտի կտրէ թել առ թել, եօթը արտասուք թափելով։ Իսկ, վա՜յ անոր, որ պիտի հրաժարի, թուլանայ, թերանայ - ծանր մեղք - , պիտի արժանանայ Աստուծային պատիժին։
Յարգելի ընթերցող, դուք արդէն հասկցաք, թէ ինչո՛ւ կը կատարուին վերը յիշուածները։ Պարզ ու միավանկ է պատասխանը. ուխտ։ Այժմ, սպասենք, որ ուխտաւորը հասնի սրբաւայրին, ուխտը կատարուի կտրիճին ու կոյսին, գունաւոր ժապաւէնը ծածանի ծիրանենիի ծառէն մինչեւ որ մանուկ մը ծնի, մենք այսօր խօսինք «ուխտ» բառի մասին։
Ուխտը անխախտելի անքակնելի, անդրժելի ու անուրանալի է։ Ուխտը մարդու եւ Աստուծոյ միջեւ լուռ խօսք է։ Դաշինք է ան, համաձայնութիւն, միաբանութիւն, եղբայրութիւն, վանք, Հին կամ Նոր Կտակարան, սրբաւայր եւ սուրբի տօն։
Հայը ամէն անգամ որ ուխտի գնաց՝ վերադարձին նուէր մըն ալ «ուխտ»ին տուաւ։ Մեր լեզուն ունի «ուխտ» արմատով շինուած քառասունի չափ բառ։ Հայու երկիրը հարուստ է այդ բառերէն երկու հատովը՝ ուխտավայր եւ ուխտատեղի։ Ունինք նաեւ մարդու հաւատաւոր եւ հաւատարիմ տեսակը, որ կը կոչուի՝ ուխտակից, ուխտանուէր եւ ուխտապահ։ Բայց հայը իր ծոցի մէջ պահեր է նաեւ ուխտանենգ, ուխտադաւ, ուխտադրուժ եւ ուխտազանց մարդիկ։ Գրիգոր Նարեկացին իր «Մատեան»ի մէջ աղաչեց Աստուծոյ, որ ինքը չդառնայ այս վերջիններու նման.
Ծաղկիմ, եւ ոչ պտղաբերիմ,
Ասեմ, եւ ոչ առնեմ,
Խոստանամ, եւ ոչ կատարեմ,
Ուխտեմ, եւ ոչ վճարեմ»։
Գրաբար հայերէնը հարուստ է «ուխտաւոր» արտայայտութիւններով։ Ահա քանի մը հատը. «Մանկունք ուխտի»՝ միաբան հայրեր, «Ուխտ կանանց»՝ մայրապետներ, «Մատեան ուխտիե՝ Սուրբ Գիրք, «Ուխտ դնել ողջախոհութեան»՝ զգաստ կեանքի խոստում, «Ուխտ աղի»՝ անքակտելի ուխտ։ Իսկ գաւառներու մէջ «ուխտ» բառը հնչեց տեսակ-տեսակ։ Թէեւ այդ հնչիւնները իրենց բնակավայրերուն մէջ լսել կարելի չէ, ես կ՚առաջարկեմ ուխտագնացութիւն մը կատարել «էրկիր» ու ականջ տալ անոնց գրաւոր արձանագրութեան. Զէյթուն, Խարբերդ, Հաճըն, Սեբաստիա, Տիգրանակերտ՝ ուխդ, Ասլանբեկ՝ իւխդ, Ակն՝ (յոգնակի) ըխդիւնաք։ Հայու համար հայրենի հողն էր ուխտավայր ու այդ բառն ալ դարձաւ տեղանուն։ Շարունակենք մեր ուխտագնացութիւնը.«Ուխտ Փրկչին», Արաբկիրի մէջ վանք եւ մենաստան՝ «Ուխտեաց սարեր», Օլթիի շրջանի մէջ լեռներ, «Ուխտեան գաւառ», Տայքի մէջ գաւառ, «Ուխտեաց բերդ», նոյն գաւառի մէջ բերդ, «Ուխտաձոր», Արցախի մէջ գիւղ, «Ուխտածաղիկ», Արցախի Մարտունի շրջանի մէջ աղբիւր։
Միջնադար էր։ Հայը ուխտ ըրաւ, որ ազատ պիտի ապրի։ Այդ ուխտը մեծցաւ, մեծցաւ, դարձաւ Սասնայ Ծռեր.
Դաւթի արած կտրճութիւն ամէն տեղ պատմեցին,
Ասին.— Դաւիթ իր հօր ուխտ արաւ՝
Մըսրայ Մելիք սպանեց,
Սասուն ազատեց։
Թշնամին հեռացաւ։ Եղաւ սիրերգութիւն։ 1600-ներուն բանաստեղծ Ղազար Սեբաստացիի համար, - բաղձալի բան - , իր եարին կատարած այցելութիւնը դարձաւ «ուխտագնացութիւն»։
Լուսին, քո ծծերդ է ուխտախաչեր,
Խունկ ու մոմ առեր եւ ի ուխտ եմ եկեր։
Դար մը յետոյ Սայաթ Նովան երգեց. «Գ՛ո՚ւզիմ, թէ համաշա (շարունակ) դռանըդ գամ ուխտ»։
19-րդ դարուն բառը քաղաքականացաւ։ Բանաստեղծներ «ուխտ» բառով երգեցին ազգի տենչն ու պայքարը։ Շատ են մեր գրիչ ուխտաւորները։ Այտօնեցէք յիշեմ եօթը հատը. «Ուխտ էր՝ կանգնել ի մահ թշնամու դէմ», Դերենիկ Դեմիրճեան, «Գնա՚ս բարով, ա՚յ ուխտաւոր, / Երանի քեզ, Հայ ուխտաւոր, / Որ կարօտով ու սիրառատ / Ուխտ ես գնում դէպ Այրարատ», Յովհաննէս Թումանեան, «Քեզի եկայ՝ իբր ուխտաւոր մը յոգնած ։ Ալիշանի շիրմին առջեւ», Դանիէլ Վարուժան, «Ուխտի կու գամ», Սիամանթօ, «Իմ ուխտը ։ Հզօր է ուխտս», Ալեքսանդր Ծատուրեան, «Ես այն օրից ուխտեցի / Ազատութիւնը սիրել», Միքայէլ Նալբանդեան, «Դաւիթ-Բեկը ծունր իջաւ, երբ որ եկաւ Հայաստան, / Ուխտեց փշրել մեզ գերող կապանքներն ու կուռ շղթան», Ավետիք Իսահակեան։
Բայց եղան օրեր քերթողներ քնարերգակ, «ուխտ» բառով երգեցին սէրը։ Շատ են այդ ուխտաւորները։ Արտօնեցէք յիշեմ եօթը հատը. «Ձեռք վերցուցինք աստղերուն, / Սէր ուխտեցինք իրարու», Պետրոս Դուրեան, «Բացուէինք իրար խօսքերով չնչին, / Բայց ուխտը լինէր անխարդախ ու խոր», Վահան Տէրեան «Ինչ երանութիւն ինձի համար՝ որ լուսնին ուխտաւորն եմ», Միսաք Մեծարենց, «Ուխտաւոր իմ հոգին անդ կ՛ապրի, ուր ցաւն է պաշարում», Շուշանիկ Կուրղինեան, «Ոնց որ պանդուխտ ըլիմ աշխարհում հիմի, / Անունիդ ուխտ ըլիմ աշխարհում հիմի», Եղիշէ Չարենց, «Էրուած սրտով եկել եմ ուխտ», Պարոյր Սեւակ։ Իսկ վերջինը, Վահան Թէքէեանը, որ իր պարտէզին մէջ տնկած էր ուխտ մը, մնաց ձեռնունայն. «Ուխտ մը տնկեցի Անպահանջ Սիրոյ, / Դողացող երկար իր նուրբ ցողունով։ / Արթնցայ՝ Ուխտս չորցած էր»։
Մէկ այլ ուխտաւոր էր հայ տպարանը, որ հաւատարմութեամբ հրատարակեց հարիւրաւոր հատորներ։ Ահա քանի մը ուխտաբոյր խորագիր. «Ուխտ հայրենասէրի», «Անցք Տարոնոյ ուխտի», «Ուխտաւորի յիշատակարանը», «Ուխտը ։ Ազգային ողբերգութիւն», «Սեւանայ ուխտաւորները ։ Յիշողութիւններ մեր արիւնոտ անցեալից», «Վրէժի ուխտաւորներ», «Հայրենիքին ուխտաւորները վրէժի ճամբուն վրայ»։ 1800 եւ 1900-ներու գիրքեր էին անոնք։ Նոյն օրերուն երգեր յայտնուեցան հայրենասիրական։ Անոնք մեր ականջներուն հնչեցին ուխտաւորի մրմունջի նման. «Ուխտեր ենք ծառայել երկար ժամանակ», «Ուխտեր ենք կռուիլ», «Եկէք, բոլորուինք մեր սուրբ ուխտին շուրջ», «Ուխտել եմ, զինուել եմ», «Ինձ միշտ սգաւոր կը տեսնէք / Այս է անխաբ իմ սուրբ ուխտ ։ Արաքսի արտասունքը»...։
Ահա, տեսէ՛ք, յաղթանակով վերադարձաւ զօրավարը։ Քուրձ հագած այրերը հասան սարի կատարը։ Ուխտը կատար։ Պանդուխտը թակեց եարի դուռը։ Եօթը ծառ ծաղիկ տուաւ։ Ուխտը կատար։ Հարսը թխեց եօթը հաց։ Հարսը երգեց եօթը օրօր։ Ուխտը կատար։ Երբ ուխտերը կատարուեցան, զոհեր մատուցին, կոչունք եղաւ։ Տէրտէրներ եկան օրհնելու համար։ Գուսաններ եկան երգելու համար։ Աղջիկներ եկան պարելու համար։ Մշակներ եկան ուտելու համար։ Կտրիճներ եկան մրցումի համար։ Այդ կտրիճներէն մէկը երգեց.
Ճամբայ տուէք յառաջ գամ
Սիրուն եարիս բարեւ տամ,
Ուխտ եմ արել որ առնեմ,
Թող տեսնի աշխարհ ալամ։
Մինչեւ յաջորդ հանդիպում ձեր բոլոր ուխտերը կատարուին։
