Թուրքիոյ պատմութեան մէջ անիծեալ թուական մըն է 12 Սեպտեմբեր 1980։ Այդ օր առաւօտուայ կանուխ ժամերուն մեկնարկող զինուորական յեղաշրջումը լուծարկեց գործող կառավարութիւնը եւ խորհրդարանը։ Սկսաւ չորս զօրավարներէ բաղկացող վարչութեան մը բռնակալութիւնը։ Փակուեցան բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնները։ Քաղաքական գործիչներ նախ կալանաւորուեցան, ապա ազատ արձակուեցան քաղաքական խնդիրներու միջամուխ չըլլալու պայմանաւ։
Կուսակցութիւններուն զուգահեռ փակուեցան բանուորական արհմիութիւնները, ամէն տեսակի հասարակական կազմակերպութիւն եւ միութիւն։
Արգիլուեցան բազմաթիւ թերթեր, խիստ գրաքննութիւն կատարուեցաւ մամուլի հանդէպ։ Բովանդակ երկրի բնակարանները խուզարկուեցան անպատեհ գիրքեր յայտնաբերելու համար։ Զօրամասերու կամ ոստիկանատուներու մէջ գործադրուած տանջանքները շարունակուեցան բանտերու, արգելանոցներու մէջ ալ։ Անհամար են տանջամահները, որոնց խորհրդանշական անունն է հրատարակիչ Իլհան Էրտոսթ։
Մեծագոյն հարուածը ստացան համալսարանական երիտասարդները։ Հազարաւոր համալսարանականներ դատուեցան երկարատեւ նիստերով, որոնց աւարտին գործադրուեցաւ յիսուն մահապատիժ։ Իսկ մնացեալները, որոնց համար վճռուած էր երկարատեւ բանտարկութեան, ազատ արձակուեցան յաջորդող քանի մը տարիներու ընթացքին։ Ահա այս ալ պատճառ մըն է հետեւանքներով անվերադարձ մահապատիժը մերժելու համար։
Չորս բռնակալ զօրավարներու պատուէրով գրի առնուած սահմանադրութիւնը ի դէմ բազմաթիւ փոփոխութիւններու, իր ոգիով ու կամքով ուժի մէջ է մինչեւ օրս։
Իսկ 38 տարի անց ի՞նչ է ներկայ քաղաքական կեանքի տարբերութիւնը 12 Սեպտեմբեր 1980-էն։ Միայն այն որ անցեալի չորս զօրավարներուն փոխարէն ունինք մէկ ու միակամ բռնակալ։
Այդ օր զինուորական հարուածը աննախադէպ ոգեւորութեամբ ողջունողները այսօր եւս իրենց հաւատարմութիւնը կը պարզեն իշխող բռնակալին։
Ի վերջոյ ժողովրդավարութիւնը մշակոյթի խնդիր է։ Երբ հասարակութեան մօտ չէ հասունցած ինքնավարութեան գիտակցութիւնը, բնական է որ ան յոյսը կապէ զօրաւորին, ուժեղին։ Անկէ ակնկալէ արդարութիւն, բարեգթութիւն։
Պատմութիւնը բազմաթիւ փորձերով կ՚ապացուցէ թէ սնամէջ է այդ յոյսը։ Իշխանը, արքան, թագաւորը, կայսրը չեն կրնար արդար ըլլալ։ Չեն կրնար բարեգութ ըլլալ։ Թողենք ամբողջ երկրի մը իշխելու կարողութիւն ունեցողները, շատ աւելի համեստ աթոռներու բազմողները եւս հեռու են նման յատկութիւններէ։ Անոնք ալ իրենց կարգին, բազմած աթոռները պահելու համար պիտի ապաւինին զօրաւորին։ Զօրաւորը եւ փողատէրը շատ անգամ կը նոյնանան եւ անոնք են որ խամաճիկի մը նման իրենց մատներուն վրայ կը խաղացնեն բեմին վրայ պատուիրուած դերերը կատարողները։
12 Սեպտեմբեր 1980-ի պատուիրատուն ԱՄՆ-ի Հնգանկիւն շէնքի մէջ գործող պաշտպանութեան նախարարութիւնն էր։ Իր կողքին ունէր Կեդրոնական լրաքաղութեան ծառայութիւնը (CIA)։ Աշխարհի երեսին զանազան երկիրներէ ներս նման յանցագործութիւններու հեղինակները իրենց դաւադրական արարքներէն մէկն ալ իրականացուցին 38 տարի առաջ այս օր։
Իսկ ներկայ օրինաւոր բայց անիրաւ պայմանները կը պարտինք ԱՄՆ-ի կողքին նաեւ ԵՄ-ին, կամ աւելի կտրուկ եթէ ըսենք, համաշխարհային դրամատիրութեան։
Հայաստան իր յաջողած թաւշեայ յեղափոխութեամբ բացառութիւն մը կը կազմէ ժողովուրդի կամքին գործադրման առումով։ Եթէ այս յաջողութիւնը կը վիճակի Հայաստանի բնակիչներու գիտակցութեան մակարդակին, այդ գիտակցութիւնը պարտի իր հսկողութեան տակ պահել նոր կառավարութեան ամէն մի քայլը։ Ստիպուած ենք ուշիմ հետեւիլ բոլոր զարգացումներուն եւ մերթ աջակցիլ, մերթ մերժել իշխանութեան կայացուցած որոշումները։
Չարտօնել ժողովուրդի կամքով ձեւաւորուած իշխանութիւնը խամաճիկը դառնայ ինչ- ինչ ուժերու, որոնք եւս հաշիւներ ունին բուռ մը Հայաստանի վրայ։
