Մեր բառերուն ամենէն թեւաւորը
- Բարձրացէք, բարձրացէք։ Բարի էք եկել հայրենիք։
- Շնորհակալութիւն։ Քանի՞ դրամ։
- Էրկու հազար։ Չորս հոգու համար էրկու հազար։
- Աշակերտնե՛ր, առաջ ո՞վ կ՚ուզէ նստիլ, առաջին չորսը... Կաթիլ, Ամուր, Տերեւ եւ Քամի, նախ դուք նստեցէք, մենք ձեզ հոս կը սպասենք։
Սամուէլ պապը Կիւմրի քաղաքի յայտնի «ֆայտոնչի» է։ Ան հպարտ է իր քաղաքով եւ անոր պատմութեամբ, բայց աւելի շատ՝ իր ձիերով։ Երկու հատ։ Սիրունատես։ Մէկը սեւ, միւսը՝ սպիտակ։ Սեւ ձիու ճակատին վրայ կայ խալ, որ կը յիշեցնէ լեռնային սպիտակ շուշանը։
- Երեխէ՛ք, մինչեւ Շիրազի տուն-թանգարանը գնում վերադառնում ենք։ Մի քսան րոպէ տեւում ա։ Գնացինք։
Երբ ձիերը մտրակի հարուածով յառաջ կը նետուին, -պարտադրելով պատանի ուղեւորներուն, որ աւելի ամուր նստին ոսկեգոյն ծոպերով եզերուած թաւշեայ մուգ կարմիր բազմոցի վրայ, կը ղօղանջեն անոնց զանգուլակները-, կ՚ալեկոծին բաշերը, կը սլանայ «կիւմրուայ» ֆայտոնը, կ՚անցնի հին թաղերով ու թռիչք կ՚առնէ նաեւ «ձի» բառի պատմութիւնը։
Բուն հայկական է «ձի» բառը։ Ի տարբերութիւն հայկական բազմաթիւ գոյականներու, ան զարգանալու համար պէտք չունեցաւ երկար դարերու. իր խանձարուրային օրերէն թռիչք առաւ եւ ունեցաւ պատկերաւոր բառախումբեր, ինչպէս քուռակը իր ծնած վայրկեանին կը կանգնի իր ոտքերուն վրայ եւ պէտք չունի այդ արուեստը սորուելու։ Բնութիւնն այդպէս է։ Աւելին՝ յարգելի ընթերցող, ամէն հայ հպարտ պէտք է, որ ըլլայ լսելով, թէ աշխարհի ո՛չ մէկ լեզուն «ձի» բառի այնքան հոմանիշ ունի, որքան իր մայրենին։ Նժոյգ է ընտիր ձին, արուն՝ յովատակ, էգը՝ զամբիկ, ճակ եւ մատեան, հեծնելու ձին երիվար է, կառքի լծուածը՝ վարգածի, դեռատին՝ մտրուկ, շիկագոյնը՝ աշխէտ, մոխրագոյնը՝ մողոշիկ, թխակարմիրը՝ շառատ, սպիտակախայտ ոտք ունեցողը՝ կոստնտոտիկ, եզի պէս լայն եւ տափակ գաւակ ունեցողը՝ եզնգաւակ, իսկ անթամբ ձին՝ մերկիկ...։ Ամենէն առասպելականը «ասպ»ն է, որ մեզի պարգեւեց «ասպետ» եւ «ասպարէզ» բառերը։
Ձին, անշուշտ չէք զարմանար, հայոց անգիր բանահիւսութեան մէջ սկսաւ շարժել հայու երեւակայութիւնը, երբ Արտաշէս թագաւորը, հմայած Սաթենիկ օրիորդի տեսքին ու ձայնին, աներկը բայ մտրակեց իր «սեաւ» ձին, անցաւ Կուր գետը ու մեր կողմը բերաւ ալաններու այդ չքնաղ իշխանուհին։ Այնուհետեւ, «ձի» բառը իր արքայական տեղը ունեցաւ հայկական ամէն հերոսական պատմութեան մէջ։ 10րդ դարուն այդ հերոսը Բագրատունի Տրդատն էր, որ չդիմանալով Սիւնեաց Բակուր իշխանի գեղաչեայ հարճի՝ Նազենիկի զգլխիչ պարին, ըմբռնեց այդ շիկահերը իր բարակ մէջքէն, նստեցուց իր ձիուն վրայ ու խոյս տուաւ։ Փախուստի ճամբան, գեղուհին նկատելով, թէ «Հարիւր ձիեր կարկառեր են վիզերնին», աղաչեց. «Ես քու գերին, ձիդ ըլլայ թող գերին քու մտրակին»։ «Հարճը» բանաստեղծութիւնը ունի ձիով թեւեր առած բազմաթիւ այլ տողիկներ, ինչպէս՝ «Գանգուրներն իր հողմածուփ ձիուն բաշին կը խառնուին», «Փա՜ռք ձեզի միշտ ձիամարտեր», «Ձիաւորներ զինավառ մրրկարշաւ ու դաժան»։ Եղիշէ պատմիչը 5-րդ դարուն հայու եւ իր ձիերու մասին խօսեր է այսպէս. «Գունդն Հայոց հասեալ անցանէին, ձի ի վերայ առեալ յարձակէին մեծաւ զօրութեամբ»։ Սեբեոս պատմիչը գրի առեր է հետեւեալ դրուագը. «Ժողովել զամենայն այր եւ ձի ի Հայաստանեայց»։ Կը տեսնէ՛ք, թէ որքան պատուաբեր է «ձի» բառը, քանզի ան վառ կը պահէ փառքի օրերը, այն ժամանակները, երբ մայրենի հողը անոնց պայտերուն տակ կը դողար։ Նոյնքան առասպելական են Աստուածաշունչի մէջ յիշուած ձիերը. «Ձի փրկութեան» եւ «Եօթն հազար ձի ասպաստանիկ»։ Երբ մեր թարգմանիչ հայրերը յունական դասական գրականութեան գլուխ գործոցները կը թարգմանէին, իրենց գրական սանձին ենթակայ էին «ձի»ով շինուած հարիւրէ աւելի բառեր։ Ահա քանի մը ազնուածին օրինակ. ձիազգի, ձիաթամբ, ձիադէմ, ձիախաղաց, ձիախրոխտ, ձիակառք, ձիակեր, ձիակերպ, ձիամարզարան, ձիավարժ, ձիավար, ձիավազք, ձիամարտիկ, ձիամրցում, ձիապան, ինչպէս նաեւ՝ մեր մարտական հզօրութեան խորհրդանշանը՝ «այրուձի»։ Եթէ ձին էր հայոց միջնադարեան պետականութեան յենարանը, ուստի պիտի ակնկալէինք մատեաններու մէջ լսել դարձուածքներու եւ արտայայտութիւններու բազմաձայն դոփիւններ։ Չենք սխալիր։ Հայոց դարձուածքներու բառարաններու մէջ «ձի» յօդուածը այնքան ընդարձակ է, որ հոն կարելի է «ձի վազեցնել»։ Ականջ տանք մէկ-երկու օրինակին. «Ձին մէկու վրայ քշել», յարձակիլ, «Ձիու ճանճ», կպցող մարդ, «Ձին ձիաւորէն վեր բերել», չափազանց համարձակ ըլլալ», «Ձիուն տեղը էշ կապել», սեբաստացիներուն խօսքն է, արժանաւորներուն տեղը ապիրատներ, անարժաններ գործի, պաշտօնի կանչել։ Մեր հիները անուաներ են նաեւ ձիու բազմաթիւ տեսակներ- մատակախազ, մալեալ, որձատ, մատակ, ռազմամուղ, որսոյ, ասպարակապ, ազատ, հեծելութեան, լծաբարձ, կառաձիգ, բեռնաբարձ, ահիպարանոց։ Հայը «ձի» բառին յաճախ կապեր է այնպիսի ածականներ, կարծես՝ մարդ ըլլար ան, ինչպէս՝ աշխոյժ, խրոխտ, եռանդուն, աներկիւղ, ուժեղ, հլու, հնազանդ, կատաղի, խրչան, անպիտան։ Մեր նախնիները ըսեր են նաեւ, թէ ձրի առնուած բանը պէտք չէ շատ քննել. «Որ ձրի էառ զձին՝ ոչ սպասէ սանձին»։
Առաջին քառեակը վերադարձաւ։ Աշակերտները կը նկարեն ձիերը եւ կ՚ինքնանկարուին անոնց հետ։ Պատրաստ են յաջորդները։
- Փաթիլ, Վէմ, Ալիք, Փարոս, հիմա ձեր զբօսանքն է։
Երբ անոնք ընթացք առնեն, գրական պատկերներ կը յածին մտքի մէջ։ Նախ 1300 թուականներէն կու գայ Խաչատուր Կեչառեցի տաղասացը։ Ան մարդու մարմինն ու հոգին դիտեց, որպէս ձի եւ անոր տէրը։ Ապա առարկեց, թէ մարմինը ի՛նչ մեղք ունի, երբ կը հնազանդի հոգիի կամքին։
Ես ձի եւ դու տէր ձիոյս,
Ես ծառայ ՛ւ իշխան դու գերոյս,
Կամիլդ քո՝ գործ լինէր ինձ.
Մեղ[ք] է՚ր դնես հողածնոյս։
Նահապետ Քուչակը սէրը բեռցուց իր ձիուն վրայ. «Ելլիմի ձիուս վրայ, խառնուիմ ի մէջ հովերուն, / Եկո՛ւ, նի՛ստ ձիուս ետին, որ լինենք ձի ու ձիաւոր»։ Ապա պանդուխտի երգի մէջ տեսանք զայն. «Սուրբ Սարգիս օգնական-ճերմակ ձիաւոր. / Կռո՚ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մի չունի՞ս։ / Սուրբ Սարգիս այլ օգնական, այն պօզ ձիաւոր. / Կռո՛ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մի չունիս»։ Ապա ժողովուրդական երգերու մէջ սկսաւ վազել ան. «Սարէն կու գայ ձիաւոր, վա՜յ լէ՜. լէ՜, լէ՜, լէ՜», «Ալագեազ սարն ամպել ա, / Աղբեր իր ձին թամբել ա»։ Ձիերու ամենէն քնարականը «հրեղէն ձիեն էր, կամ՝ եբեգաս»ը։ Ան ձի չէր, այլ՝ հայ ժողովուրդի անմահութեան եւ լուսաւոր գալիքի վիպական երազը։ Դիտենք Դանիէլ Վարուժանի «Բեգաս»ը. «Բե՛գաս, հրեղէն ձիս, / Անդունդներուն վրայէն եւ վրայէն ձիւներուն / Տար զիս / Արեւո՜ւն։ / Ո՜վ Ձիս-Աստուած»։ Գալիքի ոտնաձայնները, որպէս որոտում, լսեց նաեւ Եղիշէ Չարենցը՝ «Անքնութիւն» բանաստեղծութեան մէջ. «Դոփո՛ւմ են, դոփո՛ւմ են, դոփո՛ւմ են ձիերը»։ «Ձի» բառը քառասմբակ վազեց երբ Չարենցը գրի առաւ «Սասունցի Դաւիթ»ը։ Այնտեղ «ձի» բառը երեսուն անգամ դարձաւ կայծակնավազ... «Նա հուր ձի ունէր», «Դիւցազուն Դաւիթն հուր-ձին քշեց»։
Բայց օր մը, 1920-ականներ էին, Կիւմրի քաղաք եկաւ՝ ինքնաշարժը։ Ժամանակի յայտնի կառապան «Ֆայտոն Ալեք»ը շշմած մնաց, ընկերներուն վազեց. «Տեսե՞լ էք, տղէք, ֆայտոն առանց ձի...»։ Կ՚անդրադառնանք, թէ «ձի» բառը իր շրջանը բոլորած պիտի ըլլար, եթէ այսօր ձի չպահէր Սամուէլ պապը։ Ահա, վերադարձան աշակերտները։ Հանրաշարժ վերադառնալու եւ Վարպետներու քաղաքին հրաժեշտ տալու ժամն է։ Իսկ «ձի» բառին հրաժեշտ կ՛ուզենք տալ, մտաբերելով մանկական երազ օրերու երգ մը.
Ձի-ձի, փայտէ ձի,
Մեր դռանը կապեցի,
Կարմիր գոյնով ներկեցի,
Ով որ ունի այսպէս ձի,
Թող գայ ինձ հետ նա մրցի։
