Կը յիշէ՞ք զիս։ «Ձայն» բառն եմ ես, ձեր լեռնաշխարհի եւ ազգի շունչէն բխած հնչիւնները։ Անցեալ շաբաթ դուք լսեր էիք գրական հնագոյն թրթռացումներս, որպէս աղօթք եւ շարական։ Շնորհիւ մաշտոցեան նշանագիրերու ես մինչեւ այսօր ալ կը հասնիմ ձեր ականջներուն։ Ապա գիւղական կոչնակէն կամ հովուական սրինգէն արձակուած՝ ես ալիք առ ալիք ելայ ամէն սար, իջայ ամէն ձոր, փափկաձայն գլգլացի առուակներու հոսանքով։ Եփրատի վրայ, Ակնայ կիրճերուն մէջ «ձ՛ան» էի ես, այդպէս ալ հնչեցի Հաճընի, Սեբաստիոյ եւ Մուսա լերան վրայ։ Շատ հեռու չէ, երկու ձայնընկէց անդին՝ Կարնոյ, Մշոյ եւ Ալաշկերտի մէջ «ձ՛էն» էի, Թիֆլիսի եւ Համշէնի մէջ՝ «ձէն», իսկ զէյթունցին, վանեցին, գորիսցին եւ արցախցին զիս կը կանչէին «ծէն»։ Մարմարայի ծովափին, Ռոտոսթոյի հայերը զիս ճանչցան որպէս «ցան»։
1801 թուականն էր, լաւ կը յիշեմ, Պոլսոյ մէջ, Պօղոս Արապեանի տպարանէն ներս առաջին անգամ դարձայ գիրքի խորագիր, «Ձայնքաղ շարական»։ Ասիկա զարմանալի չէր ինծի համար, քանի որ ես վանական համալիրներու մէջ, երաժիշտ հայրերու գուրգուրանքին տակ դաստիարակուած էի։ Ապա ձայնս հասաւ Վենետիկ։ Մխիթարեան հայրերը զիս արժանի տեսան օգտագործել որպէս մէկ այլ գիրքի խորագիր՝ «Ձայն Քրիստոսի»։ Մեծ ժողովրդականութիւն վայելեցի երբ հայկական բնաշխարհի չորս ծագերուն մէջ երաժշտական աշխատասիրութիւններու մէջ սկսայ յայտնուիլ, ինչպէս՝ «Ձայնաբանութիւն համառօտ», Զմիւռնիա, «Դասագիրք եկեղեցական ձայնագրութեան հայոց», Վաղարշապատ, «Քնար ։ Ձայնագրեալ երգարան» Ս. Պետերբուրգ, «Ձայնագրեալ մանկական երգարան», Վաղարշապատ, «Կրթութիւն ձայնական երաժշտութեան ըստ եւրոպական դրութեան», Կոստանդնուպոլիս։ Անուն դարձայ նաեւ հայրենասիրական եւ քնարական հատորներու. «Ձայն ճշմարտութեան», «Ձայն սեբաստացւոյ», «Ձայն բազմաց», «Արեան ձայներ», «Արշալոյսի ձայներ», «Արդարութեան ձայնը»։
Արտայայտութիւններու հարստութիւնս կը պարտիմ Գրիգոր Նարեկացիին։ Ան էր, որ գրի առաւ բազմաթիւ հեշտալուր խօսքեր, ինչպէս՝ մխիթարութեան ձայն, ընտանի ձայն, ահաւոր ձայն, ձայն՝ պաղատանաց, կողկողանաց, մարգարէութեան, հեծութեան, անբաւութեան, քաղցրութեան, ողբոց աղաղակի, գուժի, ողորմելի, սարսափելի եւ խնկելի։ Ո՛չ մէկ բանաստեղծի մօտ կրնաք լսել նման բազմաձայնութիւն։ Օր մը սուրբը այսպէս նկարագրեց իր հողեղէն կերտուածքը (որ ունէր նաեւ լեզու)- «կաւս ձայնաւոր»։ Իսկ իր ձայնը արժանի չտեսնելով ո՛չ մէկ դրական ածականի, Նարեկացին ինքզինք կոչեց այսպէս. «խրոխտաձայն», «բազմասխալ եւ եղկելի ձայն»։
Նոր օրերու հայ աշուղները, իմ մէջս տեսան մտերմիկ զրոյցներ ու յօրինեցին երգեր։ Մէկը Սայաթ Նովան էր, որ սիրեց եարին ունկնդրել. «Ձենդ քաղցր ունիս՛ լամզով կու խօսիս»։ Նոյնը ըրաւ Աշուղ Ճիւանին. «Ես մի քաղցր ձայն լսեցի»։ 19-րդ դարու հայ քնարերգակները զիս դրին բարձր պատուանդանի վրայ։ Անոնք զգացական բանաստեղծութիւններու մէջ ականջ տուին իմ շեշտերուս եւ ստեղծեցին մեղրաձայն տողիկներ։ Նախ պէտք է, որ յիշեմ Վահան Թէքէեանը։ Օր մը, անձայն գիշեր էր, յանկարծ եկաւ իր սիրածին յիշատակը։ (Ըստ երեւոյթին, չէր հրաւիրած, բայց սպասեր էր, որ գայ). «Քու պատկերդ աչքիս մէջ եւ քու ձայնդ՝ ականջիս, կը թրթըռան այս գիշեր»։ Սմբատ Շահազիզը իր մօր կարօտով արտասանեց խօսք մը, որ հայու շրթունքներ յար կ՚երգեն յուզուած. «Ես լսեցի մի անոյշ ձայն, իմ ծերացած մօր մօտ էր»։ Գիտեմ, թէ դուք կը սիրէք զիս երգել բազմաթիւ այլ եղանակներու մէջ, ինչպէս՝ «Ձայն մը հնչեց», «Ձայն տուր ո՛վ ծովակ» ու դուք հին ձայնապնակներու մէջ կ՚որոնէք Կոմիտասի «կենդանի ձայնը»։
1907 թուականի Շաբաթ իրիկուն մըն էր Պոլսոյ մէջ։ Կիրակնամուտքի արարողութեան ընթացքին Միսաք Մեծարենցը, երբ հիացիկ կը դիտէր եկեղեցւոյ պատուհաններէն սուզուող մայրամուտի լոյսերը, միեւնոյն ժամանակ լսեց իմ հոգեպարար եւ սրտառուչ թրթռացումներս. «Կապոյտ ծոպեր, ծիածան, ծփուն ձայներ...»։ Մեծարենցի համար ես նոյնիսկ դարձեր էի երազային պարիկի մը կանչը. «Գիտե՜ս, ծաղի՜կ, անունն ի՞նչ է դողին՝ զոր քեզ տուաւ հովիկ, ու ձայնին՝ որ զիս կը կանչէ»։ Հայկական գրականութեան արեւելեան կողմը, Համօ Սահեանը ականջ տուաւ բնութեան.
Երկինք ու երկիր մեզ ձայն են տալիս,
Դռները բացէք, գարուն է գալիս։
Մինչ, Կիւմրի քաղաքի մէջ Յովհաննէս Գրիգորեանը, հին օրերու կարօտով հիւծած՝ արտասուեց. «…եւ անձայն լալիս եմ անցնող կեանքիս համար»։
Նոր գրականութեան մէջ չկայ բանաստեղծ մը, որ աւելի հնչած ըլլայ զիս, քան Վահան Տէրեանը։ Ան գեղգեղեց հայկական քնարերգութեան նրբագոյն տողիկները ու ես ցնորք տուի իր ունկնդիրներուն։ Ահա հեշտալուր օրինակներ. «Տխուր թեւերդ անձայն կը փռես», «Ձայներ դողացին ու հեզ դալկացան», «Քո անոյշ ձայնն է հնչում ու կանչում», «Բոլոր խօսքերում քո ձայնն է հնչում», «Սրինգէ ձայնդ հնչեց մութերում», «Լսում եմ քո ձայնը անոյշ-լուսաւոր»։ Իսկ դուք կրնայի՞ք երեւակայել, թէ ես, որպէս սիրուհիի առինքնող ձայն, օձի նման, ոլորուն, կրնայի փաթաթել ու ազատազրկել մէկուն։ Սա պատահեցաւ անփորձ Տէրեանին, երբ հմայած՝ ենթարկուեցաւ իմ կանչիս.
Ուրիշ ափերի թովիչ ձայնի պէս,
Քո շարժումները ուրուականային,
Ստուերապաճոյճ իրիկնապահին,
Շղթայեցին ինձ օղակով անտես։
Յարգելի ընթերցող, «ձայն» բառն էր, որ երկու շաբաթ մեզ օրօրեց իր պատմութեամբ եւ հնչեց մեր ականջներուն մէջ։ Անոր շնորհիւ է, որ մեր լեզուն, համաձայն էք, չէ՞, դարձաւ քաղցրաձայն։ Իսկ մենք, ըլլանք երախտապարտ ու այժմ անոր ըսենք՝ «ձայնդ անսպառ»։
