Ձեր ականջներուն մէջ կը թրթռամ ամենուր, ամէն վայրկեան։ Ձեր դրախտային ու վայրի լեռնաշխարհի «ձայն»ն եմ ես։ Նախ ձեր ջրվէժներու հնչիւնն էի ես, ամպերու որոտումն ու բոմբիւնը, ալիքներու շառաչը, տերեւներու սօսափիւնը, առիւծներու մռնչիւնը, հաւատարիմ գամփռներով հաչիւնը, բարի արագիլներու կափկափիւնը եւ կանչող կռուներներու կռնչիւնը։ Ապա եկաւ մարդը։ Ես դարձայ սրտի տրոփիւն, ծիծաղներու քրքիջ, հայուհիի նրբանախշ տարազի շրշիւն, հարսի հեւք եւ նորածինի ճուոց։ Յանկարծ, խաղաղութեան ձայնը խզուեցաւ- վայրենի աղաղակով եկան ասպատակող վոհմակներ, դոփիններով պայտերու։ Ձեր սարերը թղրթացին նետերու շկահիւնով, վահաններու կոփիւնով եւ սուրերու շխշխոցով։ Աւա՜ղ, ձեր ազգը տեսաւ աքսորը եւ սուգը։ Հայոց ձորերուն մէջ լսուեցան հառաչանքներ, լաց ու կոծի վայնասուններ... Յարգելի ունկնդիր, հասկցայ, դուք այսօր ուզեր էք ականջ տալ իմ պատմութեանս։ Երախտապարտ եմ։ Բայց ձեզ զգուշացնեմ։ Դուք միայն քաղցրաձայն հնչիւններ պիտի չլսէք։ Իմ պատմութիւնս ունի նաեւ իր լռութեան տրտում պահերը։ Եւ ձեզի ամէնը կը պատմեմ, սկիզբէն մինչեւ ձեր օրերը, դարերու խորերէն մինչեւ այսօր, լսեցէ՛ք համբերութեամբ եւ հեզութեամբ, որպէսզի, չ՚արժեզրկուի ո՛չ մէկ գրիչի ձայնը եւ որպէսզի, կատարուի Գրիգոր Նարեկացիի աղաչանքը. «Մի՛ լիցի... Ինձ ձայնել, եւ քեզ ոչ լսել»։
Ի զուր բազմաթիւ լեզուաբաններ փորձեր են ստուգել իմ ծագումս։ Ես այս երկրի ծնունդն եմ ու միշտ ներկայ եմ եղած ձեր լեզուի մէջ։ Ցաւօք սրտի, ինչ ձայներ, որ արձակեցիք հազարաւոր տարիներ, անհետացան այնպէս ինչպէս ալիքները կ՚անհետանան տարածութեան մէջ։ Պիտի մնար միայն գրաւորը։ Մեսրոպ Մաշտոցն էր առաջիններէն մէկը, որ զիս ձայնագրեց իր շարականներուն մէջ. «Ձայնիւ երգով ցնծութեամբ բարեբանեցէ՛ք զԱստուած»։ Սուրբը ձայն տուաւ նաեւ «ձայնակից ըլլալ» բառակապակցութեան. «Օրհնեմք զքեզ, Քրիստոս... որ շնորհեցեր զմեզ ձայնակից լինել զուարթնոց երկնից»։ Սահակ Պարթեւը, կաթողիկոսը ձեր, ինծի համար մեծ պատիւ, գեղաձայն շարականներ հիւսեց ու ժողովուրդն ալ երգեց. «Անդադար ձայնիւ օրհնէին- Օրհնեալ եկեալ անուամբ Տեառն», «Ի ձայն փողոյ գալստեանն քոյ, Տէր, ամենայն հոգիք զարթիցեն»։ Ապա հնչեցին Մովսէս Խորենացիի բանատողերը. «Երգ նոր երգեն ձայնիւ հնչմամբ», «Միաբանական ձայնիւ երգով մեծացուցանեմք»։ Նկատեցիք անշուշտ, ձեր նախահայրերը զիս կը հոլովէին տարբեր ձեւով, եզակի հայցականս էր «զձայն» եւ գործիականս՝ «ձայնիւ»։
Անունս ձեր լեզուի մէջ ուժգնօրէն ղօղանջեց երբ պաշտելի գրիչներ իրենց խոլ խուցերու մէջ, անձայն, թարգմանեցին Աստուածաշունչը։ 248 անգամ, այո ճիշդ այդքան հնչեր եմ Սուրբ Գիրքի էջերէն ներս։ Հոն լսեցիք ձայնակից, ձայնատու, ձայնարկու եւ ձայնել բառերը։ Ապա եկան բանաստեղծ վանականներ ու զիս զգեստաւորեցին պերճ արտայայտութիւններով։ Յովհան Մանդակունին գրի առաւ՝ «ձայն բարբառոյ», Անանիա Շիրակացին՝ «հրաշալի ձայն», Դաւթակ Քերթողը՝ «սգալի ձայն», Սահակ Ձորափորեցին՝ «Ձայնք հնչեցին անդարամետք անդնդոց»։ Ինչպէ՞ս մոռնամ։ Դեռ ականջներուս մէջ կը թրթռան Խոսրովիդուխտ Գողթնացիի այն ողբաձայն գովքը, որ երաժշտուհին յօրինեց 737 թուականին, երբ նահատակուեցաւ իր սիրելի եղբայրը, Վահան Գաղթնացի իշխանը. «Զարմանալի է ինձ, քան զերգս երաժշտականաց, ձայնս ողբոց քոց հնչմունք, ո՛վ երանելի տէր Վահան»։
Ձեր ազնիւ մայրենին շատ ժամանակ չանցաւ, որ ճանչնայ իմ բազմաձայն երանգներս, ինչպէս՝ մեծավայելուչ ձայն, զօրաւոր ձայն, նաեւ՝ դողդոջ, թրթռուն, սուր, զիլ, թաւ, նուաղեալ, մեղմ եւ ուժեղ ձայն։ Իսկ բարդ եւ ածա՞նց բառեր... Այնքան շատ են որ։ 150-ի չափ։ Ձեռքի բառարան մը կրնար բոլորը պարունակել։ Այսօր լսենք ընտիր քանի մը օրինակ. ձայնաբանութիւն, ձայնարկութիւն, ձայնամարզութիւն, ձայնագրել, ձայնադարձ, ձայնաթափանց, ձայնալար, ձայնալիք, ձայնակցորդ, ձայնաշեփոր, ձայնաստիճան, ձայնատետր, ձայնարձակ, ձայներանգ... Ձեր երգարուեստը ունեցաւ հարուստ ձայնադարան, քառաձայն պատարագ, գեղաձայն մենակատարներ եւ ձայնապնակ հաւաքողներ։ Օրեր եղան ունեցաք նաեւ բաղաձայն մանուկներ։ Իսկ վէճերու ժամանակ, հակառակորդին ըսիք՝ «ձայնդ կտրէ՛»։ Իսկ հիմա ձեզի տամ հայոց լեզուի ամենաերկար ձայնը՝ «ձայնայաճախականութիւն»։
Ձեր քերթողներն ու գուսանները մեղրալեզու, ձեր փափկասուն մայրերը եւ ձեր իմաստուն հայրերը, զիս ծառայեցուցին լեզուի պայծառեցման համար ու ծնունդ տուին հայրենի դարձուածքներու, արտայայտութիւններու եւ ասոյթներու շլացուցիչ հարստութեան մը։ Ահա հեշտալուր քանի մը օրինակ. Ձայն բարբառոյ յանապատի, ձայն արձակել, ի մի ձայն պատասխանել, բարձրացուցանել զձայն, ձայն տալ մարտի, ձայն ցնծութեան, ձայն ածել... Դուք զիրար քաջալերելու համար «ձայն տուիք միմեանց», տուտուկը «ձայն բռնեց» երգին, կարծիք յայտնելու համար «ձայն խնդրեցիք», համաձայնութեամբ «ձայն ձայնի տուիք», որպէս հաւատարիմ ազգ երկար դարեր անարդարութիւններու դիմաց «ձայն չհանեցիք», բազմաթիւ վեհաժողովներու մէջ ձեր պատգամաւորներու «ձայնը խեղդուեցաւ», արդար նախագահի համար «ձայն տուիք», իսկ երբ դանակը ոսկորին հասաւ՝ գիտցաք «ձայն բարձրացնել»։ Արդէն հասկցաք, թէ ես նշանակեր եմ՝ խօսելու իրաւունք, քուէ, արտայայտութիւն, երգի եղանակ, խօսք, խորհուրդ, կարծիք, համբաւ, հռչակ եւ իշխանութիւն։ Իսկ օր մը, ձեր պատմութեան ծանր օրեր էին, պանդխտութեան օրեր, ձեր աշուղները ածեցին տաղ մը, անունը «Տաղ ի վերայ կռունկին»՝ ձեր վիշտերու ձայնը։ Այդ տաղի մէջ ես ստացայ «լուր եւ տեղեկութիւն» իմաստը։ Լսենք այդ երգը ու գալ շաբաթ ես շարունակեմ ձեզի պատմել իմ ժամանակակից թրթռացումներս։
Կռո՛ւնկ, ուստի՞ կուգաս,
ծառայ եմ ձայնիդ,
Կռո՛ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մի չունի՞ս.
Կռո՛ւնկ, պահ մի կացի՚ր,
ձայնիկը դի հոգիս.
Կռո՛ւնկ, մեր աշխարհէն խապրիկ մի չունի՞ս։
