Նախորդ յօդուածիս մէջ, յարգելի ընթերցող, տեսած էիք, թէ հայկական գրականութեան մէջ լեզու առած՝ կ’երգէին կամ կ՚ողբային բնութեան տարրերը։ «Դիմառնութիւն» կոչուած գրական արուեստն էր ան, որ խօսելու, լսելու, մտածելու եւ դատելու կարողութիւն կու տայ գետերուն, ծառերուն, աստղերուն… Այդ հին պատմութիւններու մէջ դուք լսեր էիք վարդի եւ սոխակի սիրաբանութիւնը, տօնական գինիի ուրախութիւնը, իսկ վերջաւորութեան՝ ականջ տուեր էիք աշուղի եւ իր քամանչայի զրոյցին։ Հայկական գրականութեան մարդկային դէմքն է դիմառնութիւնը, ուր անշունչ առարկան, որպէս բարեխիղճ սրտակից՝ թարգմանիչը կ՚ըլլայ մարդու ներաշխարհին։ Այդ բարի դէմքերը այնքան բազմաթիւ էին, որ ես չէի կրնար ունկնդրել մէկը, բայց անտեսել միւսը, ուստի որոշեցի այսօր հիւրընկալել «վշտահար» քաղաք մը, «այրիացած» գետ մը, «անշնորհք» դրամը, եւ «կարօտակէզ» կռունկը։ Այժմ անոնք պատմութեան էջերէն դուրս հոսին կամ թռչին ու պատմեն իրենց պատմութիւնը։
1736 թուականին գրական աշխարհ մտաւ Կ. Պոլիս ծնած բանաստեղծ, երաժիշտ, գիտնական, հրատարակիչ, կրթական լուսաւորման ռահվիրայ, հայկական գրականութեան վերակազմութեան գործիչ Պաղտասար Դպիրը։ Ան «Առ մամօնայն» տաղի մէջ ներկայացուց դրամի եւ նիւթական հարստութեան կործանիչ իշխանութիւնը մարդու վրայ եւ դառն խօսքեր ուղղեց դրամին։ Իսկ մամօնան, դրամը, իբրեւ թէ ականջ ունէր, լսեց Պաղտասար Դպիրի յանդիմանական խօսքերը.
Ուստի՞ ծնար, ով բռնաւոր…
Թէ՛ թագաւորք եւ թէ՛ կայսերք
Քո օգնելոյդ են միշտ կարօտ,
Մինչ կորուսիչ ես դու հոգւոց
Եւ ծնանիս անհուն չարիս։
Օրեր եղան, հայը դառնութիւն տեսաւ։ Ան պանդխտացաւ եւ իր սիրտը համակուեցաւ հայրենի կարօտով։ Այն ժամանակ, տարագիր հայը իր թախծոտ երգերու մէջ դիմեց կռունկին.
Կռունկ, ուսկի՞ց կու գաս,
Ձայնիկըդ ՛ի հոգիս,
Իսկի մեր աշխարհէն
խապրիկ մի չունի՞ս։
Ինտրան (Տիրան Չրաքեան) 1906 թուականին, որպէս անմահութեան ներշնչման աղբիւր՝ խօսեցաւ երկնասլաց, անհունին սեւեռող նոճիներու հետ. «Ո՜վ մշտակոթող, խուռն ու սեւ նոճիք»։ Րաֆֆին իր հայրենիքի թշուառ վիճակը ողբալու, յոյս եւ մխիթարութիւն գտնելու համար խօսեցաւ ծովակի հետ. «Ձա՚յն տուր, ով ծովակ, ինչո՞ւ լռում ես. / Ողբակից լինել չկամի՞ս դժբախտիս»։ Զարթօնքի շրջան էր։ Հայ քնարերգակը կը փորձէր բնութեան տարրերուն հետ խօսիլ եւ անոնց պատմել իր փափաքները։ Այս տեսակի բանաստեղծութիւններու լաւագոյն օրինակներէն մէկն է Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի «Գարուն» քերթուածը։ Բանաստեղծը նախ խօսեցաւ հովիկի հետ. «Ո՚հ, ի՜նչ անուշ եւ ինչպէ՚ս զով / Առաւօտուց փչես, հովիկ… / Բայց չես, հովիկ, իմ հայրենեաց, / Գնա՛, անցի՛ր սրտէս ի բաց», ապա խօսեցաւ «սրտագին» թռչնիկի եւ «ականակիտ» վտակի հետ. «Բայց չես, թռչնիկ, իմ Հայրենեաց, / Գնա՛, երգէ՛ սրտէս ի բաց… / Բայց չես, վտակ, իմ հայրենեաց, / Գնա՛, հոսէ՛ սրտէս ի բաց»։
Դիմառնութեան լիարժեք ձեւն է, երբ առարկան կը ներկայանայ որպէս բանական անձ, որ օժտուած է մտածելու, խօսելու եւ գործելու կարողութիւններով։ Այդ տեսակի լաւագոյն օրինակն է Ներսէս Շնորհալիի «Ողբ Եդեսիոյ» քերթուածը։ Այդ գրութեան առիթն էր 1144 թուականին Հալէպ քաղաքի Զանգի ամիրայի կողմէ Եդեսիոյ գրաւումը եւ աւերումը։ Այս երկի մէջ քաղաքը կը յայտնուի որպէս վշտահար, որդեկորոյս մայր, որ կ’ողբայ իր դժբախտութեան։ Քաղաքը կը մտաբերէ իր անցեալի փառաւոր, բարեկեցիկ օրերը, ապա իր կործանումը, իր զաւակներուն սպանութիւնը, կամ գերեվարութիւնը։ Քաղաքը կ’անիծէ թշնամիին, ողբակցութեան կը հրաւիրէ քրիստոնեայ աշխարհը եւ հաւատք կը յայտնէ, թէ պիտի գայ արդարութեան եւ հատուցման օրը։ Առաջին պատկերի մէջ կը տեսնենք եղերամայր մը..
Զքօղս ի գլխոյս մերկանալով,
Զիմ պատառեմ ծածկոյթ զարդի,
Փետտեմ զվարսս իմ ցանկալի,
Խզեմ զհերս անխնայելի,
Քարամբք ծեծեմ զկուրծս սրտի,
Բախեմ զերեսս իմ ապտակի,
Նստիմ ի սուգ ի տան մթի,
Որպէս օրէն է սգաւորի։
Ապա գուրգուրացող մայրն է, որ կը խօսի իր վաստակի մասին.
Ես մայր էի բազմորդի,
Անթիւ ծնայ դուստր եւ որդի,
Զորս մայրաբար դիեցուցի,
Գեղեցկատիպ յօրինեցի,
Վայելչապէս զարդարեցի։
Իսկ այժմ, յարգելի ընթերցող, կը փափաքիմ մէջբերել հայկական դիմառնական քերթուածներու ամենէն սիրուածը՝ Ռափայէլ Պատկանեանի 1856 թուականին հեղինակած, բոլորին ծանօթ, երգի վերածուած «Արաքսի արտասուքը»։ Հեղինակը «քայլամոլոր» կը շրջէ Արաքսի «պղտոր» ափերուն վրայ, ապա գետին կը հարցնէ, թէ ինչո՚ւ պար չունի, ինչո՚ւ սգաւոր է։ Վրդոուած՝ գետը լեզու կ’առնէ, կը յիշէ անցեալի գեղածիծաղ օրերը, երբ հայրենիքը ունէր թագ եւ ի՚նքը թագուհի մըն էր. «Կար ժամանակ, որ ես էլ, / Շքեղազարդ հարսի պէս, / Հազար ու բիւր պչրանքով / Փախչում էի ափերէս»։ Աւա՜ղ, անցեր են այդ ժամանակները։ Օտարներ ոտնակոխ ըրեր՝ պղտորեր են ջուրերը։ Իսկ այդ հարսը, այժմ այրի մըն է վշտահար.
Խիզա՜խ, անմի՚տ պատանի,
Նիրհս ինչո՜ւ դարեւոր
Վրդուում ես, նորոգում
Իմ ցաւերը բիւրաւոր։
Ապա, կը բացատրէ, թէ ինչո՚ւ կը մնայ այրի.
Սիրելիի մահից յետոյ
Ե՞րբ ես տեսել, որ այրին
Ոտից գլուխ պճնուի
Իր զարդերով թանկագին։
Որի՜ համար զարդարուիմ,
Որի՜ աչքը հրապուրեմ…
Օտար փեսայ չուզելով,
Ես միշտ այրի կը մնամ։
Ապա գետը կ’առնէ որդեկորոյս մօր ձայնը.
Մինչ իմ որդիք,— ո՞վ գիտէ —
Ծարաւ, նօթի, անտէրունչ
Օտար աշխարհ յածում են
Թոյլ ոտքերով կիսաշունչ...
Եւ գետը ունի իր հրաժեշտի խօսքը.
Քանի որ իմ զաւակունք
Այսպէս կու մնան պանդուխտ՝
Ինձ միշտ սգուոր կը տեսնէք։
Յարգելի ընթերցող, դուք չկարծէք, թէ դիմառնութիւնը, իր ծաղիկներով եւ թռչուններով՝ միջնադարու տաղարաննրու մէջ թառամած գրական արուեստ մըն է։ Դիմառնութիւնը այսօր ալ մեր յուզումները կը փոխադրէ եւ զանոնք արտայայտիչ կը դարձնէ։ Այս գրութեանս արդիւնքը ըլլայ այն, որ ձեր ներաշխարհի թարգմանը ըլլան վարդն ու սոխակը, ո՚չ թէ՝ վշտահար քաղաքներն ու գետերը։ Հազիւ ամիս մը առաջ տօնած ըլլալով քաղաքամայր Երեւանի ծննդեան 2805րդ ամեակը, կը փափաքիմ ոգեւորիչ երգով մը՝ Պարոյր Սեւակի դիմառնական պատկերներով օժտուած ստեղծագործութեամբ մը ձեզի հրաժեշտ տալ, ուր լեռը հայր է, գետը՝ մայր, իսկ Երեւանը՝ անոնց սիրելի զաւակը.
Երեւան դարձա՜ծ իմ Էրեբունի,
Դարեր ես անցել, բայց մնացել ես պատանի։
Քո Մասիս հօրով, քո Արաքս մօրով,
Մեծանաս դարով, Երեւա՜ն։
