Դուք տեսա՞ծ էք մայրացած քաղաք կամ վշտահար գետ։ Գուցէ այդ երեւոյթը չէ պատահած ձեզի, բայց հայ գրողներ տեսեր են այդ պատկերները եւ գրական գործի են վերածեր։ Դիմառնութիւն կամ մարդկայնացում կոչուած արուեստն է ան, որ լեզու եւ ականջ կու տայ անշունչին։ Հայկական գրականութիւնը հարուստ է դիմառնութեան քնքոյշ նմոյշներով։ Այսօր, կը փափաքիմ ձեզի ներկայացնել գրական այն երկերը, որոնց մէջ անշունչ առարկան, ինչպէս քաղաք մը, գետ մը կամ լուսինը գեղադէմ՝ կը խօսի, կը լսէ, կը դատէ՝ քնարական ոճով կը պատմէ իր պատմութիւնը։
Բնութեան տարրերը անձնաւորելու արուեստը նոր չէ։ Մարդը հաւատացեր է, թէ բնութիւնը ունի շունչ. ամէն ծառ, ամէն ծով, ամէն ծաղիկ ունի ոգի։ Անոնք նոյնիսկ կ’ունենան ծննդաբերութեան ցաւ, ինչպէս երկիրն ու երկինքը ունեցան, երբ պիտի ծնէր Վահագնը. «Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, երկնէր եւ ծովն ծիրանի», Մովսէս Խորենացի։ Այժմ մեզի ներկայանան հայկական միջնադարեան գրականութեան տաղասացները իրենց ընտիր պատկերացումներով։
1300 թուականն է։ Երզնկա քաղաքի եւ անոր շրջակայ լեռներու մէջ կը դեգերի տաղերգու, բնութեան եւ սիրոյ առաջին երգիչը՝ Կոստանդին Երզնկացին։ Տաղասացը «Օրհնեալ է հայրն անսկիզբն» տաղի մէջ մեզի բացատրեց, թէ արեւը ի՚նչ կերպարանք ստացաւ այն պահուն երբ Քրիստոս մահացաւ.
Արեգակն քօղ արկեալ՝
խաւարանայր միջօրէին
եւ ծածկեալ լոյսն լուսնին՝
յարիւն դառնայր յայնմ ժամին։
Արեւը, ինչպէս վշտահար կին, կամ մայր, սեւերով ծածկուեցաւ՝ խաւարեցաւ։ Երզնկացին գրեց նաեւ պայծառ պատկեր մը։ Օր մը, երիտասարդ գեղեցկուհի մը յայտնուեցաւ, արեգակնափայլ տեսք ունէր ան, տպաւորեց Երզնկացիին, ցնծութիւն պարգեւեց անոր։ Կինը, այս տաղի մէջ դարձաւ պայծառ արեւ. «Ասեն՝ արեւ ծագեցաւ ի մէջ գիշերիս, / Երբ փայլես յանկարծակի յերկրին երես»։
1600-ական թուականներուն Կարնոյ գաւառի Սալաձոր գիւղի մէջ կը ծնի Դաւիթ Սալաձորցի տաղասացը։ Կարնոյ դաշտը, յատկապէս գարնան եղանակին, զմայլելի է։ Բնութիւնը զարդարուած կ’ըլլայ տեսակ տեսակ ծաղիկներով։ Բանաստեղծը չի կրնար անտարբեր մնալ այդ գեղեցկութեան։ Հմայքի այդ տպաւորութեամբ Սալաձորցին կը գրէ «Գովասանք ծաղկանց» յայտնի տաղը, ու կը նկարագրէ բնութեան զարթօնքը։ Բանաստեղծութեան մէջ Սալաձորցին կը գովաբանէ իր լեռնաշխարհի 100-ի չափ ծաղիկը։ Տաղի մէջ իւրաքանչիւր ծաղիկ կը ներկայացնէ իր իւրայատուկ նկարագիրը, իր քնքշութիւնը։ Այդ ծաղիկներէն մէկն է ծափծիլը։ Դաշտային սպիտակ ծաղիկ է ծափծիլը, որ ունի դեղին գլխիկ։ Տաղի մէջ ան սիրունազարդ, գրաւիչ կին է. «Ծափծիլն սպիտակ է հագել, դեղին քաշել վերայ գլխուն»։
Հայ տաղասացները բնական երեւոյթներուն տուին նաեւ ունկնդրելու ունակութիւնը։ Ծառը, ծաղիկը, սոխակը բանաստեղծի հեզ եւ սրտամօտիկ զրուցակիցներ եղան։ Այդ տաղերը յուզիչ են, քնարական, քանզի տաղասացը, որ լեցուեր է յուզմուքով՝ իր սէրը, ցաւը, յոյսը, կարօտը կը պատմէ իր ստեղծած կերպարին։ Այս տեսակ բանատողերու առաջիններէն է Մովսէս Խօրէնացիի Ողբը, ուր խօսքը ուղղուած է հայրենիքին. «Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ»։ 1300-ին Ֆրիկը դիմեց իր սրտին. «Իմ սի՚րտ, վատին մի լսեր, ու չարին տեղ իսկի մի տալ»։ Ֆրիկը ունէր պարզ լեզու, աշխարհիկ բարբառ։ Ֆրիկը բացատրեց, թէ ինչու իր լեզուն պարզ էր. «Ֆրիկը հանցեղ պարզ է խօսել, որ ամենայն մարդ իմանայ»։ Իսկ օր մը Ֆրիկի հոգին հանդիմանեց իր անհնազանդ եւ մեղաւոր մարմնոյն. «Հոգիս ի մարմինս ասաց. Այ տխմար, ողորմ ու լալի»։
Յովհաննէս Թլկուրանցին՝ «Տաղ ի վերայ մահու» տաղի մէջ, իր ծերութեան օրերն էին, սարսափեցաւ մահուան տեսիլքի առջեւ. «Է՜, մահ, քանի զքեզ յիշեմ, կու դողամ ու սարսափիմ ես»։
Վանայ լիճի հարաւ-արեւելեան ափի վրայ Խառակոնիս գիւղի մէջ 1490-ներուն ծնաւ Նահապետ Քուչակը։ Ըստ նոյն գիւղի ս. Թէոդորոս եկեղեցւոյ պատի տակ պահպանուած շիրմաքարի արձանագրութեան, ան մահացած է 1592 թուականին։ Մեր առաջին աշուղ Քուչակի մարմինն ու հոգին օր մը կը զրուցեն.
[Մարմինը]
«Ա՛յ հոգի, դու ո՞ւր կ’երթաս, երբ քեզնո՛վ եմ ես կենդանի»։
[Հոգին]
«Ես զքեզ խիկար կու գիտ’ի.
Երբ տունն ի քակել առնու,
տէրն ներսն այլ ի՞նչ բան ունի»։
Զմայլելի խոհա-իմաստասիրական երկխօսութիւն է սա։ Քուչակը յայտնի է նաեւ իր սիրային քառեակներով։ Սիրավառ տղան, օր մը իր եարը հիւր կ’ընդունի։ Տղան չ’ուզեր, որ գիշերը վերջանայ։ Այս քառատողի մէջ գիշերը եւ առաւօտը, մարդկայնացած, կամ դէմք առած՝ սէրը խրախուսող եւ սէրը նախանձող անձերու դերը կը կատարեն.
[Գիշե՛ր],
դուն յերկան կեցիր,
տարեկ մի եղիր, թէ կարես,-
Իմ եարն ինձ հիւր եկեր,
զետ հազար տարու, թէ գիտես.
[Առաւօ՛տ],
դու յետ կեցիր,
որ զմեր խաղն չաւիրես.
Գաս, զլոյսն ի վրայ բերես
ու զիս իմ եարէս բաժանես։
Նաղաշ Յովնաթանը՝ «Տաղ սիրոյ» գործի մէջ իր սիրտը բացաւ սոխակին եւ վարդին. «Ուստի՞ կու գաս, քաղցր բլբուլ, քեզի բարեւ, ես քեզ եմ ղուլ»։ Իսկ վարդը, այսինքն քաղցրաբոյր եւ սիրունատես եարը, պիտի ըլլար բարեխիղճ եւ պիտի զովացնէր Յովնաթանի այրած սիրտը.
Քո կրակի մէջ ընկնող մարդն՝
Այլ մեղադիր չեղնիլ ինձի։
Այսչափ բաներս քեզ համար ա,
Այլ դու ե՞րբ կու խղճաս ինձի։
Սոխակի եւ վարդի լեզու առած սիրաբանութեան գեղեցկագոյն օրինակներէն է Կոստանդին Երզնկացիի «Տաղ գարնան ազնիւ է» երկը.
[Պլպուլը]
-Առանց քեզ ո՞նց ելնում ի հուն.
Հանց քաղեցիր զշունչս ու հոգիս՝
Այլ չի մնաց երեսս քուն։
[Վարդը]
-Իմ լուսատու արեւն դու,
Աստղն զոհալ եւ մուշտարի,
Շամս ու ղամար իմ թաճս դու։
Վարդ եւ սոխակը սիրոյ խօսքեր փոխանակած են նաեւ Մկրտիչ Նաղաշի, Առաքել Բաղիշեցիի, Գրիգորիս Աղթամարցիի եւ Պետրոս Ղափանցիի գործերու մէջ։
Սայաթ֊Նովան որպէս սրտակից՝ խօսեցաւ իր քամանչային հետ եւ գովաբանեց անոր բարեսէր նկարագիրը. «Շատ տխուր սիրտ կու խնդացնիս, կու կտրիս հիւնդի դողը»։
Մարտիրոս Խարասարցին ապրեցաւ 1500-ականներուն։ Իր անունը մեզի կարծել կու տայ, թէ ան ծնած ըլլայ Խարբերդի գաւառի Չմշկածագ գիւղաքաղաքէն 15-16 քմ հարաւ-արեւմուտք, Եփրատի ձախակողմեան սարաւանդի վրայ գտնուող Խարասար գիւղի մէջ։ Խարասարցին իր տաղերու մէջ նկարագրեց ժողովրդական տօնախմբութիւնները։ Կենսասէր էր ան եւ իր տաղերու մէջ յայտնի է իր բնաւորութիւնը։ Մարտիրոս Խարասարցին հայկական քնարերգութեան մէջ առաջինն է, որ երգեց խնճոյքը եւ սեղանի վայելքը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, ձեզի հրաժեշտ կու տամ Խարասարցիի «Բարեկենդանի տաղ» երգով, որպէսզի դուք տեսնէք հայկական գրականութեան երջանիկ երեսը։ Այս երգը այբբենական կարգով գրուած է, Այբէն մինչեւ Քէ, 36 տող եւ իւրաքանչիւր գիր այդ ցնծուն կոչունքի հրաւիրուած յարգալիր անձնաւորութիւն մըն է։ Ուրախ վայելում բոլորիդ. (Յաջորդ յօդուածը՝ մեր գրականութեան այլ երեսները)
Այբն ասէ. Այսօր ըմպեմք,
Բենն ասէ. Բերէք գինի,
Գիմն ասէ. Գինի անոյշ.
Խէն ասէ. Խնդամք այսօր,
Կենն ասէ. Կարաս բացէք,
Հօն ասէ. Հարբեցուցէք.
Փիւրն ասէ. Փառք տամք այսօր,
Ուրախ լեր, ուրախ լեր,
Տան տանուտէրս ասպնջական,
ուրախ լեր։
