Մեր ամբողջ ընտանիքը փողոց վազեց զարմացումի, հիացումի ձայներ ու ճիչեր արձակելով։ Պատճա՞ռն այդ անակնկալ ուրախութեան։ Սիրամարգը. աւելի ճիշդը, սիրամարգերու ընտանիք մը, որ զիրենք լուսանկարելու համար կանգ առած ինքնաշարժերու առջեւէն կը տողանցէր անհոգ ու կ՚անցնէր մէկ մայթէն միւսը։ Հանդիսաւոր այս երթը նման էր նորաձեւութիւններու ցուցադրութիւններուն։ Արու սիրամարգը, ընտանիքին գեղեցիկը, մեծահամբաւ ձեւաւորողի զգեստ ցուցադրողի նման կը քալէր հպարտութեամբ, սիգաճեմ, կարծես հայելիի առջեւ կոտրտուելով, գիտակցելով, թէ իր շքեղ, երփներանգ «աչքերով» զարդարուած փետուրները շլացուցիչ են ու կը հրապուրեն դիտողին։ Մինչեւ որ այդ երամը կատարէ իր անցումը, մենք զրուցենք «սիրամարգ» բառի եւ անոր պճնազարդ պատմութեան մասին։
Նման շքերթ մըն ալ մեր լեզուի մէջ կատարեց ու կը շարունակէ կատարել «սիրամարգ» բառը։ Աչքառու գոյական է ան։ Ունի բանաստեղծներ ու աշուղներ հմայող գեղեցկութիւն։ Բնիկ հայկական բառ է «սիրամարգ»։ Ըստ ժողովուրդական զրոյցի, յառաջացած է՝ «սիրուն» եւ «մարգ» բառերու միաձուլումէն։ Լեզուաբաններ, ընդունելով հանդերձ այդ բացատրութեան գեղեցկութիւնը, համաձայն չեն անոր ու կը շարունակեն որոնել բառի ստոյգ արմատները։
«Սիրամարգ» բառը առաջին անգամ ե՞րբ յայտնուեցաւ հայկական լեզուաշխարհի մէջ։ Ան ե՞րբ բացաւ իր փետուրները ու ցուցադրեց իր գեղեցկութիւնը։ 5-րդ դարուն։ Հակառակ անոր, որ հաւազգիներու պատկանող այդ թռչունը բնիկ է Հնդկաստանին եւ Հեռաւոր Ասիոյ, սիրունատես անունը անոր Ոսկեդարուն իրեն համար արդէն համեստ բոյն մը շինած էր հայոց լեզուի մէջ։ Աստուածաշունչի մէջ կայ «սիրամարգ» բառի մէկ գործածութիւն, թէ Սողոմոն թագաւորի նաւերը ամէն տարի հեռաւոր երկիրներէ կը վերադառնային ունենալով բեռ՝ «ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ժանեաց փղաց եւ կապկաց եւ սիրամարգաց»։
«Սիրամարգ» բառը, իր թռչունի նման, նազելի է։ Իր գեղեցկութիւնները ցուցադրեց դանդաղօրէն, մի առ մի։ Ի զուր չէ, որ մեր հիները ըսեր են «Զսիրամարգին թեւն ո՚րքան շրջշրջեսն, այնքան երփն երփն գեղեցկութեանն զառաջին տեսեալն մոռացուցանէ»։ Ասիկա է պատճառը, որ ունինք «Նազել որպէս զսիրամարգ» եւ «Սիգալ որպէս սիրամարգ» արտայայտութիւնները։ «Սիրամարգ» բառի ոսկեդարեան սակաւաթիւ գործածութիւններէն մէկը կատարեց պատմահայր Մովսէս Խօրէնացին, երբ տուաւ Չնաստանի նկարագրութիւն մը. «Սքանչելի է եւ աշխարհն [ճենաց, այսինքն Չինաստանի] քրքմաւէտ եւ սիրամարգաշատ եւ բազմամետաքս»։ Յաջորդ դարերուն մեր լեզուն զարդարուեցաւ սիրամարգանման չորս-հինգ բառերով, ինչպէս սիրամարգածաղիկ, սիրամարգաձեւ, սիրամարգային, եւ սիրամարգափասիան։ 1881 թուականին նամակի մը մէջ հայր Ղեւոնդ Ալիշանը գործածեց քնքոյշ արտայայտութիւն մը. «Սիրամարգափետուր Սերովբդ հրեղէն»։ Վարդապետը նաեւ յօրինեց երկու այլ նկարագրութիւն. «Սիգաճեմեալ սիրամարգ», «Հեզաճեմ սիրամարգ»։
Վերոյիշեալ ածականները չեն արդարացներ բառին լիակատար գեղեցկութիւնը։ Գրական նորանոր փետուրներ տեսնելու համար պէտք էր սպասել քանի մը դար եւս։ Չ՞է որ նազելի էր սիրամարգը...
Միջնադարուն, շնորհիւ բանաստեղծներու եւ տաղասացներու, գրի առնուեցան «սիրամարգ» բառի քնարական ընտիր գործածութիւնները։ Ահա Ներսէս Շնորհալիի գրի առած արտայայտութիւններու երկու տիպար. «Սիրասնունդ սիրամարգ սխրալի, / Նրբափայլ ոսկէթել տարփալի», «Սիրամարգ ոսկետիպ նկար»։ Նոյն թուականներուն «սիրամարգ» բառը դարձաւ իգական անձնանուն։ Հայկական յիշատակարանները կը վկայեն երկու տիկին Սիրամարգներ, որոնք Աւետարաններ գրել տուեր են, մէկը 1436-ին Ախթամարի մէջ, իսկ միւսը 1481-ին՝ Կտուց անապատի։
Աշխարհիկ բանաստեղծութեան մէջ «սիրամարգ» դարձաւ սիրատենչ տաղասացի եարը։ Աւետիք Դաշտեցիի «հոգի»ն էր անոնցմէ մէկը. «Քալուացքդ է սագայ նման եւ դուն սիրամարգ, Հոգիս»։ Ապա եկան այլ տաղասացներ ու սիրամարգով զարդարուած գարունը եւ սիրամարգանման սիրելին գովերգող երգեր յօրինեցին։ Ականջ տանք այդ քանի մը ազնիւ խօսքերուն. «Սիրամարգ ոսկի թեւով... / Ուրախանան հետ կարմիր վարդին, հետ ճերմակ վարդին», Խաչատուր Խասպէկ կաֆացի, «Տաղ գարնան ։ Սիրամարգ հաւի նման / հագեր են հալաւ գունզգուն, / Հետ զարնեն ու հետ խաղան, / ու խմեն ի յանուշ գինուն», Ստեփանոս Վարագեցի, «Ո՛վ, այս անուն, մաքուր տատրակ, / Ոսկեփետուր հաւ սիրամարգ», Ստեփանոս Թոխաթցի։
«Սիրամարգ» բառը կը շարունակէ գեղեցկացնել մեր օրերու լեզուն։ 1982-ին Հայֆիլմի կողմէ նկարահանուած շարժանկար էր ան՝ «Սիրամարգի ճիչը»։ 2014-ին դարձաւ կառավարութիւնը քննադատող քաղաքական խօսք՝ Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Ժողովի մէջ արձակուած. «Պետութիւնը ծանրագոյն վիճակում է, սիրամարգի կեցուածք մի ընդունէք», Ռուբէն Յակոբեան։ Այսօր նաեւ նախուտեստ է ան՝ «սիրամարգի պոչ»։ Իսկ Հայաստանի մանուկներու համար, որոնք սիրամարգը միայն կենդանաբանական պարտէզի մէջ կը տեսնեն, ու դեռ հեռու են «սիրամարգ» եար ունենալէ, հանելուկ է ան. «Պոչը՝ շքեղ, հովհարի պէս, / Ո՞ր թռչունն է քայլում կամաց՝ / Հրապուրում բոլոր մարդկանց», «Փետուրներ են ծաղկուն, շքեղ, / Պոչը՝ երկար, հովհարաձեւ, / Ո՞ր թռչունն է, գոյնով պէս-պէս, / Անունն ասա, եթէ գիտես»։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, մեր բառապաշարին աւելցնեմ քանի մը «սիրամարգազարդ» բառ եւս, որպէսզի ան աւելի գեղեցկանայ ու ճոխանայ. երբ յաջորդ անգամ դուք տեսնէք գեղեցկուհի, որուն քայլուածքը գեղեցիկ է , զայն կոչեցէք «սիրամարգաճեմ» կամ «սիրամարգաքայլ», եթէ դէմքն է սիրուն՝ «սիրամարգատես»։
Փողոցի հանդէսը վերջացաւ։ Սիրամարգերը պարտէզներու ցանկապատերէն, ցածլիկ տանիքներէն անցնելով անհետացան։ Մեր ընտանիքն ալ վերդարձաւ տուն։ Ու ահա իր աւարտին ալ հասաւ «սիրամարգ» բառի շքերթը։ Այսօր որպէս հրաժեշտ պիտի մէջբերեմ Գուսան Շերամի «Քեզանից բան չունեմ» երգի խօսքերը։ Բայց նախ կը փափաքիմ յիշեցնել, թէ մեծ երգահանն էր, որ մէկ այլ երգի մէջ աշխարհի բոլոր գեղեցկուհիներուն ազդարարած էր, թէ «Թէկուզ լինիք սիրամարգ՝ / Ձեր նախշունիկ փետուրներով, / Կամ անուշիկ երգող սոխակ, / Էլի եարիս եմ գովում»։ Իսկ այժմ մեր աչքերը շոյեն Գուսան Շերամի «Քեզանից բան չունեմ» երգի քնքոյշ խօսքերը։ Մինչեւ յաջորդ հանդիպում բնութեան երփներանգ բոլոր գեղեցկութիւնները կոչեցէք՝ սիրամարգ։
Ունքերդ կամար, էրուայ քեզ համար,
Հագել ես նախշուն, դառել սիրամարգ.
Մարմինդ՝ շքեղ, աչքերդ՝ կանթեղ,
Սրտեր են հալւում հայացքէդ ահեղ։
