Բառ մը, որ հայոց ուրախութիւններուն (... եւ սոսկալի կորուստներուն)
բեռնատարը եղաւ
Եթէ հարցնէք, թէ ո՞ր փոխադրամիջոցն է, որ դարերու ընթացքին յօժարեցաւ իր վրայ բեռցնել հայ ազգի ուրախութիւններն ու խորագոյն վիշտերը, պէտք է պատասխանել՝ սայլը։ Այո, այդ գեղջկական, համեստ, փայտաշէն քառանիւը։ Ներեցէ՛ք, եթէ դուք կ՚ակնկալէիք տարբեր մէկ պատասխան, ինչպէս՝ ինքնաշարժ կամ «լիմուզին»՝ սա՛յլն է մեր լեռնաշխարհին հարազատ կառքը, ինչպէս նաեւ՝ ամենէն քնարականը՝ հակառակ իր միապաղաղ ճռնչիւնին։ Յարգելի ընթերցող, տեսնելու համար, թէ սայլը եւ «սայլ» բառը սրտակից եղած են մեր ազգի ապրումներուն հետ՝ պայծառ մէկ գիշեր պէտք է ճամբորդել Մասիս սարի հիւսիս արեւմտեան ստորոտը՝ Իգդիր նահանգի Կողբ աւանը։ Հոն սայլապան Ցոլակը ձեզ կը սպասէ։ Կողբի աղահանքերէն Թիֆլիս երկարող «Աղի ճանապարհ»ի այս սայլորդը ճամբայ ելլելու վրայ է։ Մի՛ վարանիք։ Բարձրացէ՛ք սայլ ու անոր ծանրաշարժ տատանումներով ձեզի կը յայտնուի «սայլ»ի բնաշխարհը։ Այս խորհրդաւոր ուղեւորութեան ընթացքին պիտի լսէք նաեւ քիչ մը Ալիշան՝ քիչ մը Վարուժան, քիչ մը Կոմիտաս՝ քիչ մը Եսայեան։
Հիմա կրնաք տեսնել «սայլ»ին ծագումը։ Դժուար չէ։ Թաղուեցէք պարկերուն մէջ, ի՛նչ փոյթ, թէ աղով լեցուցած ու կարծր են։ Ձեր ձեռքերը գլուխին բարձ ըրած՝ դիտեցէք հիւսիսային երկնակամարի երկու համաստեղութիւնները՝ Մեծ ու Փոքր արջերը։ Անոնց դասական անո՛ւնն է «սայլ»։ Փռիւգերէն փոխառութիւն մը։ Կու գայ satilla բառէն, արմատը՝ satini, մարտակառք։ Հ. Ղեւոնդ Ալիշանը «Հին Հաւատք կամ Հեթանոսական Կրօնք Հայոց» աշխատասիրութեան մէջ պատմած է, թէ այդ եօթը աստղերը նման են կառքի չորս անիւներուն եւ ունին ղեկի ձեւով շարուած երեք աստղ։ Անոնք երկրագործերուն ծանօթ էին որպէս Սայլ, Սայլք եւ Սայլաթափ։
Արաքսը անցնելով կը մտնենք Երուանդաշատ։ Ախուրեանի ձախ ափով պիտի ուղղուինք Բայանդուր՝ հասնելու համար Ալեքսանդրապոլ։
- Ցոլա՛կ, երգ մը չերգե՞ս մեզի համար։
- Երկար ժամանակ առաջ չէր, որ Կոմիտաս վարդապետը եկաւ մեր գիւղը, երգեցի, ձայնագրեց։ Մեծ պատիւ ըրաւ ու երգը անուանեց «Սայլի երգ՝ Իգդիրի»։ Ցոլակը կ՚երգէ ծանր ու ազատ չափով, «Տէ թոլ արա, գոմէշ ճան, տէ թոլ արա աղբեր ճան...», ու միտքերու մէջ կ՚արթննան սայլօրօր պատմութիւններ։
«Սայլ»ը ազնիւ է։ Ան մեր լեզուին պարգեւեց յիսունի չափ բառ. սայլաշէն, իշասայլ, գոմշասայլ, սայլաթոռ, սայլակերպ, սայլափոկ, սայլաթեւ, սայլատուն, ծածկասայլ, սայլագործ, սայլաբարձ, բեռնասայլ... Ապա եկան արտայայտութիւններ. «Սայլ քաշել» շատ ծանր աշխատանք կատարել, «Սայլի հինգերորդ անիւ» բոլորովին աւելորդ անձ, «Սայլը տեղէն չշարժիլ» գործը չյաջողիլ, ու բոլորիս ծանօթ՝ «Սայլը եզներ»ն (ձիէն, լծակէն) առաջ դնել։ Տեղանուն ալ դարձաւ. Կարնոյ Խնուս գաւառակի Սայլւորի գիւղը։ Ս. Գրիգոր Նարեկացին դանդաղ ընթացք եւ հանդիսաւոր տրամադրութիւն ունեցող Յարութեան տաղի մը վերածեց սայլը, որուն նստած էր Քրիստոսը։ Այդ սայլը, որ ունէր ոսկեղէն գահոյք, արծաթէ սամիներ, մարգարտեայ փոկեր եւ սաթէ եզներ՝ վեցթեւեան սերովբէներով, բազմաչեայ քերովբէներով, երգերով եւ սաղմոսներով մտաւ Երուսաղէմ. «Սայլն այն իջանէր ի լեռնէն ի Մասեաց...ի Մասեաց յաջ կողմանէն՝ ճռնչալով գայր մտանէր յԵրուսաղէմ»։ Խրիմեան Հայրիկը ինչպէ՞ս չյիշէր սայլը։ «Պապիկ եւ Թոռնիկ»ի մէջ մանր-մանր պատմեց սայլին կատարած բարի գործը։ Նոր ոտքի ելլող երեխաներու համար ալ ունեցանք՝ սայլակ. «Մանկան քայլելուն նպաստելու համար պապը մի երեկոյ այդ քառանիւ սայլակը շինեց, որ փոքրիկ Սարիկը հրելով յառաջ տանի ու սովորի ոտք կոխել», Անահիտ Սահինեան։ Մեր սայլը, ըստ երեւոյթին, ունէր արուեստագէտի հոգի՝ ու ան դարձաւ նկար, Յարութիւն Շամշինեանի «Սայլը բակում» եւ «Ձիով սայլը» ստեղծագործութիւնները։
- Ցոլակ, ի՞նչքան աղ կը փոխադրեն սայլաշարերը։
- Տարեկան ութսուն հազար թոն էր։ Շատ բանուկ էր մեր սայլուղին։ Բայց, որ հիմա կայ Թիֆլիս-Երեւան երկաթուղին, գործերը շատ նուազեցան։
Սայլը բնիկ հայկական է։ Սեւանի աւազանին, Լճաշէնի մէջ յայտնաբերած են պրոնզդարեան քսան սայլ։ Ազգագրագէտ եւ հնագէտ Եդուարդ Լալայանն ալ պեղած էր հազուագիւտ սայլ մը։ Երեք հազարամեակ, հայրենի բաց երկինքի տակ, ամէն դաշտի վրայ, ամէն ձորի մէջ անդադար ճռնչաց մեր հաւատարիմ սայլը։ Բայց եղան վատ օրեր։ Երբ կարծեցինք, թէ հայոց սայլը հեզ ու հանդարտ կը շարժի, կուտակուեցան չարաշուք ամպեր ու տապալեցին զայն։ 1048-1049 թուականներուն երբ Սելճուք պետութեան հիմնադիր Տուղրուլը արշաւեց Հայաստանի վրայ, Օրմանեան արքեպիսկոպոսի խօսքերով՝ «Ահագին կոտորած մըն ալ կատարեց Արծն քաղաքի մէջ... Եկեղեցիներէ կողոպտուած հարստութիւնները, 800 վեցկիներու, այսինքն վեց եզով լծուած սայլերու բեռ եղած կ՚ըսուի»։ 1795 թուականին երբ Պարսկաստանի Աղա Մոհամետ շահը պիտի յարձակէր Երեւանի վրայ, Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը զգալով վտանգը, 21 սայլով Էջմիածինէն հեռացուց Մայր Աթոռի գանձերը։ Սակայն, օր մը պատահեցաւ ամենէն սոսկալին։ Ազգին հերոս զաւակնե՛րը դարձան սայլին անշունչ բեռը։ Դանիէլ Վարուժանը «Արկայծ ճրագ» քերթուածին մէջ նկարագրեց այդ սրտաճմլիկ տեսարանը.
Բայց... սայլին վրայ արի՞ւն եւ սո՞ւգ բեռցեր են...
Հա՚րս, ճրագը ասդի՛ն երկարէ։
Հերոս տղաս հոն զարնուա՜ծ է սրտէն.-
Ա՜խ, հա՚րս, ճրագըդ մարէ՜...
Սայլը դագա՞ղ, սայլը բան՞տ... Այդ մէկն ալ տեսանք։ Զապէլ Եսայեանի Կիլիկեան յուշագրութիւններու սրտառուչ էջերէն ներս՝ սայլը չէր, որ կը ճռնչար, այլ՝ հայ ժողովուրդը. «Սայլը միջոց մը կը կենայ... Հեռաւորութեան մէջ, աւերակներու ընդարձակ տարածութիւն մը կ՚երեւայ. Ինճիրլիք գիւղն է, գետնի հաւասար եղած», «Սայլին մէջ հայ բանտարկեալները նստած էին երկու շարքի վրայ», «Սայլը թաւալելով կը հեռանար Տէօրթ Եօլի այն թաղէն, որ պատնէշներէն դուրս գտնուելով աւերման ենթարկուած էր»…
Լաւ օրերուն սայլը երեխաներուն բերաւ ուրախութիւն եւ... պաղպաղակ. «Նեղ փողոցներով… հազիւ է անցնում պաղպաղակ վաճառողի սայլակը», Ակսել Բակունց։ Նեղ փողոցներուն եւ սայլերուն ակնարկեց նաեւ Ռուբէն Տէր-Գասպարեանը։ «Շուշի քաղաքը» աշխատասիրութեան մէջ գրեց. «Գլխաւոր Երեւանեան փողոցը... այնքան նեղ է, որ նրա վրայով միաժամանակ երկու սայլ հազիւ կարողանային անցնել»։
Կ՚անցնինք Բայանդուրը, կը մտնենք Ալեքսանտրապոլ։ Պէտք է իջնել։ Հարսնիքի մը պիտի մասնակցինք։ Իսկ Ցոլա՞կը։ Ան կը հեռանայ ուրախ երգի ցայտք մը ձգելով իր քամակէն.
Կողպա էլան սելերը, կտրաւ հոգուս թելերը։
Կամաց քշէք սելերը, կապեմ չուլկուս թելերը։
