Քաղցրախօս բառ
Գազանի երախ էր ան, թռչունի կտուց, անդունդի կլափ, հրաբուխի խառնարան, սուրի սայր, դանակի շեղբ, հնախօս սերունդի համար՝ խօսարան, պատասխանարան, փառաբանարան, իսկ հայոց բարբառներու մէջ՝ լղտուն, լոխ եւ ռեխ։ Չմոռնանք նաեւ անոր պատկերաւոր հոմանիշերը. բացուածք, պատռուածք եւ ճեղքուածք։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, ձեզ կը հրաւիրեմ «բերան» բառի քաղցրածորան զրոյցին ականջ տալ, ընդ որում մնալ ափ ի բերան, զարմանալով անոր հարստութեան։
Առաջին անգամ ե՞րբ բացուեցաւ հայու բերանը։ Հինգ հազար տարի առա՞ջ, կամ աւելի՞։ Չենք գիտեր։ Բայց ձեզ կը վստահեցնեմ, թէ սկսելով Ոսկեդարէն, հայու այդ օծեալ խոռոչէն շռայլօրէն ծորեցան հեշտալուր արտայայտութիւններ եւ իմաստութեան խօսքեր։ Հետեւեալը, «բերան» բառի, նախ բերնէ բերան աւանդուած, ապա մագաղաթի վրայ մելան դարձած մարգարիտներու շտեմարանն է։
Աստուածաշունչը, հայոց գրաւոր լեզուի նախաբերանը, ունի 180-է աւելի «բերան», ներառեալ՝ բերանաբաց, բերանալիր եւ բերանակապ։ Աւելի վիպական են բառակապակցութիւնները, ինչպէս՝ բերան իմաստունի, խոնարհի, արդարի, աղախնի, սուրի, առիւծի, անհնարին գազաններու, դժբախտաբար նաեւ՝ անիրաւի, օտարի եւ ամբարիշտի։ Այդ օրերուն շուշան բերան դպիրներ Սուրբ պատարագի երգեցողութիւնը աւարտեցին այսպէս. «Օրհնեցից զՏէր յամենայն ժամ, յամենայն ժամ օրհնութիւն Նորա ի բերան իմ»։ Մեր մատենագրութիւնը լիաբերան է զանազան արտայայտութիւններով. «Բերան չար խրատտուացն», «Բազում սաղմոսս ի բերան», Եղիշէ պատմիչ, «Բերան Տեառն», Ագաթանգեղոս, «Բերան երկրածին», «Բերան մեղաւորի», Գրիգոր Նարեկացի, «Բերան քո բարի», Ներսէս Շնորհալի։
Դասական հայերէնի զրուցողը Ե. դարուն իր բերնին մէջ ունէր բազմաթիւ դարձուածքներ, ինչպէս՝ «Ի բերան գիտել, առնուլ» անգիր ըսել կամ արտասանել, «Բերան ժողովոյն» ժողովի խօսնակ, «Գոյժ ի բերան առնուլ» գոյժ տալ, «Երգս ի բերան առնուլ» երգել, «Ընդ մի բերան» միաձայնութեամբ, «Ընդ բերան ածել» անընդհատ կրկնել։ Գրաբար հայերէնը ունէր նաեւ բազմաբերան փոխաբերութիւններ- «Բերան գետոյ», «Բերանք ճրագաց», «Բերան սրոյ», «Ի բերան սովուն» եւ «Գրել ինչ ի բերանոյ ուրուք» այսինքն արձանագրութիւններ կատարել ուրիշի թելադրութեամբ։ Հայը, անշուշտ որ գիտէր իր բերնին համը ու զարգացուց այդ դարձուածքները։ Այժմ ունինք եօթանասունէ աւելի. «Բերան չէ տաճար է», «Բերան ծռել», «Բերանը բաց մնալ», «Բերանը լեզու դնել», «Բերնին եկածը ըսել», «Բերանը ուրիշին ծախել»...։ Երբ գաղտնապահութիւնն էր նիւթը, մեր մայրենին մարդոց բաժնեց երկու խումբի, «Բերանը պինդ» եւ «Բերանը թոյլ»։ Խօսելու ոճի եւ մտքի համար երկու տեսակ եւս. «Բերնէն կրակ թափող» կամ՝ «Բերնէն մարգարիտ թափող»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, ձեր բերնին մէջ մազ ելաւ, չէ՞, երբ նոյն բանը յաճախակի բազմիցս ըսիք ու յոգնեցաք։ Եւ անշուշտ ոեւէ մէկը չ՚ուզէր, որ, ինքը կամ ընտանիքի անդամներէն մէկը «Բերանի ծամոց դառնայ»։ Դուք նաեւ գիտէ՞ք, թէ ինչո՛ւ մեր ազգային, շինարարական գործերը երբեմն կը կաղան։ Որովհետեւ, յաճախ կ՚ունենանք «Մի կառուցող՝ հազար բերան»։
Միջնադարուն անուշցաւ հայկական բերանը, սրբաբերան տաղասացներ շաքար ու մեղրով գովերգեցին զայն։ Նախ եկաւ Յովհաննէս Թլկուրանցին, 1400-ականներուն, նկարագրեց իր սիրածը. «Ուրակ ճակատ ու ճոխ բերան» ապա երգեց, «Աղէկ պատկեր բոլոր / եւ գեղեցիկ ես, / Բերանդ շաքրով իլի / թութակ լեզու ես»։ 1500-ներուն Նահապետ Քուչակը ըսաւ, թէ իր լուսերես եարը ունի «շուշան բերան» եւ «Իր օնքն էր ղալամով քաշած, եւ իր բերանն շաքարով ի լի»։ 1600-ականներուն Պաղտասար դպիրը, Պոլսոյ մէջ, Մարմարա ծովու ափին նստած, դիտելով Պոսֆորի բերանը, զմայլեցաւ թէ՛ գարնան տեսարանին եւ թէ՝ իր եարին. «Գարուն եղաւ, պարտէզի մէջ / Բնակուեցաւ վարդաբերանը, / Սիրաբար դարձաւ վարդաբերանը»։ Իսկ նոյն օրերուն, կին տաղասաց մը դժբախտ, ափ ի բերան մնաց երբ լսեց, թէ իր եարը որոշեր է աբեղայ դառնալ. «Նա ո՞նց եղաւ հաբեղայ։ / Բերնիկն էր շաքար սովոր, / աճապ ո՞նց կերաւ նա բակլայ»։ Իսկ Նաղաշ Յովնաթանը, 1700-ականներու սկիզբներուն, Թիֆլիսի մէջ Հերակլ Զ. թագաւորի պալատի պատուհանէն դիտելով Կուր գետի շառաչող բերանը, երգեց այսպէս. «Բերանդ՝ կարմիր գինի, լեզուդ՝ համեղ նուշ, / Դու մինակ կու խմես ու կ՚անես անոյշ, / Նաղաշն թողել ես ծարաւ ու բէուշ. / Ես մնացի կարօտ՝ խմելոյ համար»։ Վերջապէս եկաւ Միքայէլ Նալպանդեանը։ Ան, որ սիրահարած էր մէկ այլ գեղեցկուհիին՝ Մայր Հայաստանի ազատութեան գաղափարին. «Ազատութի՜ւն դուրս թռաւ իմ մանկական բերանից»։
Այսօր կը վայելենք «բերան» գոյականի 50-է աւելի բարդ եւ ածանց տարբերակները։ Ուշագրաւ են անոր զուգորդութիւնները թիւերու հետ. միաբերան, երկբերան, երեքբերան, քառաբերան, եօթնաբերան հազարաբերան... Վերջինը երեւակայութեան չափազանցութիւն կամ անհաւանակա՞ն կը նկատէք։ Ականջ տուէք Ակսել Բակունցին. «Ոռնում է գայլը, ոռնոցը հազարբերան արձագանքով զրնգում է Մթնաձորում»։ Մեր մայրենին նկատեր է նաեւ բերանի լաւ տեսակները՝ ազատաբերան, աստուածաբերան, ոսկեբերան, սրբաբերան, ու անցանկալի տեսակները՝ դիւաբերան, զազրաբերան, կիսաբերան, շնաբերան, գայլաբերան։ Հայկական ժամանակակից գրականութեան մէջ ունինք «Մի խոր անտառի բերան», «Դանակի մը պողպատի սուրբերան», «Ամէն բերան նրա գովքն է անում»։ Աւետիք Իսահակեանը իմաստասիրեց. «Աշխարհը յաւիտեան մահուան բերանում, եւ մահը նրան ծամում է, ծամում»։ Պարոյր Սեւակը ըմբոստացաւ. «Եւ փրփուրը բերնիս ես կարող եմ վիճել, / Որ բերան է տրուած ո՛չ ուտելու, / Այլ խօսելու համար»։ Իսկ այն օրը, որ Համօ Սահեանը ծնաւ, մեծ հայրը հպարտացաւ. «Տէր երկնայի՛ն, / Քո փառքը շատ, իմ աչքը լոյս, / Տանս մի սիւն, / Մի գերան էլ աւելացաւ», մեծ մայրը, նախ խաչակնքեց իր երեսին, ապա դժգոհեցաւ. «Անխիղճ աստուած, այս ի՞նչ արիր, / Խեղճ ու կրակ սուփրիս (սեղան) վրայ / Մի աւելորդ գդալ բռնող, / Մի բերան էլ աւելացաւ»։
Օր մը, յարգելի ընթերցող, պատահեցաւ ամենէն վատը։ Հայ բանաստեղծը, որ միշտ բարի ու ազնիւ խօսքի համար բերան բացեր էր, որուն բերանը բերան չէր այլ՝ տաճար, եւ որ իր բերանը երբեք չէր պղծած անէծքով, չդիմացան չարին ու բերանէն բող ու կրակ թափեց ջարդարար այն վոհմակներուն, որոնք աւարներով ու աւերներով մեր երկիրը դարձուցեր էին սուգի մշտական հովիտի մը։ Յովհաննէս Թումանեանն էր ան, որ 1918ին գրեց. «Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան / Հազար դարում հազիւ դառաւ Մարդասպան. / Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար, / Ու հեռու է մինչեւ Մարդը իր ճամփան»։
Բայց, հազար բերան փառք Համօ Սահեանի գրիչին, բառը կրկին սրբացաւ ու դարձաւ քաղցրաբերան. «Մեր լեզուն մեր խիղճն է դա, / Սուրբ հացը մեր սեղանի, / Մեր հոգու կանչն է արդար / Ու համը մեր բերանի»։ Հազար բերան փառք մեր «բերան» բառին։
