Խնդրեմ, այս բառը թեթեւի մի՛ առնէք
Սպիտակ փետուր մը իջաւ փոքրիկ աղջկան քիթիկին վրայ։ Ուրկէ՞ եկաւ ան։ Ո՞ր թռչունի թեւէն։ Չգիտցաւ։ Բայց ուրախացաւ եւ խաղաց անոր հետ։ Իր շնչիկով օդի մէջ փորձեց պահել զայն։ Քրքջալիր պտտուեցաւ անոր շուրջ, ապա քնքշութեամբ դրաւ իր գրպանին մէջ ու վազեց տուն։
Յարգելի ընթերցող, չկարծէք, թէ մանկական հէքիաթի մը մուտքն է, որ կարդացիք։ Վերոյիշեալ պատկերը այլաբանութիւնն էր «փետուր» բառի առասպելին- առասպել մը, որ քիչ մը երեւակայական է, քիչ մը քնարական, քիչ մը սիրային է եւ քիչ մըն ալ առեղծուածային։ Բառ մը, որ իրականի եւ երազայինի սահմանագիծ է- սահմանագիծերու ամենափափուկը, եւ ներշնչում է բանաստեղծներու, եւ աղբիւր է սիրալիր ծիծաղներու, ծագումով կը մնայ խորհրդաւոր. Ո՞ւրկէ եկաւ ան։ Ո՞ր լեզուի թեւերէն պոկուեցաւ։ Բնիկ հայկակա՞ն էր։ Չենք գիտեր։ Լեզուաբաններ, թէ՛ գիտութիւնը եւ թէ՝ երեւակայութեան թռիչքները գործածեր էն բացայայտելու համար։ Ապարդիւն։ Մանուկի մը պէս հիացիկ, անոնք դարձեր են «փետուր»ին շուրջ ու կը շարունակեն դառնան։ Իսկ մեր «փետուր» բառը անայլայլ հանգչեցաւ հայոց գաւառներու եւ ոստաններու վրայ... Վանի վրայ՝ որպէս փիտուր, Սալմաստի վրայ՝ փիտուռ, Մուսա Լերան վրայ՝ փիդէօր, Մարաղայի վրայ՝ փութուր, Գորիսի եւ Արցախի վրայ՝ թէփուռ, Ալաշկերտի, Խարբերդի եւ Մշոյ վրայ՝ թէբուր, Ասլանպէկի վրայ՝ թէբիւր, Զէյթունի վրայ՝ թօբոյ, իսկ Հաճնոյ վրայ՝ թուբուլ։ Գոնէ գիտենք, թէ բառը միջնադարուն ունէր «փեպուր» ձեւը։
Ժողովուրդին համար կարեւո՞ր էր, թէ ինչ ծագում ունի ան։ Ամենեւին։ Ու, սկսանք փետրազարդ բառեր հնարել։ Հարիւրի չափ. սխա՛լ չկարդացիք։ Հայերէն լեզուն զարդարուած է հարիւր փետրալից բառերով։ Հնարաւոր չէ, որ բոլորը յիշենք այս սուղ տողերէն ներս։ Սակայն, յարգելի ընթերցող, ձեզ կը վստահեցնեմ, թէ բոլորն ալ գունագեղ են եւ պատկերալից։ Ահա քանի մը ընտիր օրինակներ. փետրաբոյր, փետրագրիչ, փետրաբարձ, փետրադրամ (Այո, կան ցեղեր, որոնք փետուրը օգտագործեր են որպէս դրամ), փետրազուրկ, փետրաժապաւէն, փետրակերպ, փետրաւել, փետրափայլ, փետրափունջ, փետրամօրուս, ինչպէս նաեւ աշխարհի ամենաթեթեւ գործը՝ փետրավաճառութիւն։ Անշուշտ ունեցանք նաեւ բառեր, որոնք վերջացան «փետուր»ով. նորափետուր, կարմրափետուր, ոսկեփետուր, արծաթափետուր, սպիտակափետուր, ձիւնափետուր, լուսափետուր։ Եթէ կը կասկածիք, թէ վերոյիշեալ բառերը գրական գործածութիւն կամ ծանրութիւն մը ունեցած են, մեր հեղինակները փարատեն ձեր անորոշութիւնը. «Սիրամարգի նման նախշած փետուր ես», միջնադարեան անյայտ աշուղ, «Աղուափետուրով լի բարձեր», Մուրացան, «Լուսափետուր հրեշտակներ», Յակոբ Պարոնեան, «Ծիրանածաղիկ փետուր անուրջի», Միսաք Մեծարենց, «Փետրոց փափկութիւն», «Ոսկեփետուր թռչուն», «Լուսափայլ փետուր», Եղիա Տէմիրճիպաշեան, «Ձիւնափետուր կարապներ», Աւետիք Իսահակեան, «Փետուր կռունկի», Զահրատ, «Սիրտս... ուրիշներին փետուրի նման պահում է վերեւ», Պարոյր Սեւակ, «Հովն ամպի թեւից մի փետուր պոկել», Համօ Սահեան, «Մանգաղէ քնքոյշ յոյսերս նորափետուր», Լեւոն Լարենց, «Աշունը եկել հաւքի փետուրի պէս», Արմէն Մխէեան։
Ունեցանք նաեւ թեւաւոր արտայայտութիւններ. «Յարդարել զփետուրս», «Փետրանուշ քունե, «Փետրազարդ սաղաւարտ», «Աւել ի փետրոց»։ Բառակապակցութիւններու յարմար եկաւ «նորափետուր» ածականը, ուստի ունեցաք «նորափետուր գարուններ», «նորափետուր գիտնականներ», «նորափետուր հայրենիք» եւ մայրաքաղաք մըն ալ՝ «Նորափետուր Երեւանս», Յովհաննէս Շիրազ։
Բայց «փետուր»ը, յարգելի ընթերցող, որ թեթեւասիրտ էր բնաւորութեամբ, օր մը դարձաւ ծանրախոհ։ Հայոց դաժան օրերն էին։ Ան ըմբռնեց ժամանակի լրջութիւնը ու փորձեց երկրի վիշտերէն բաժին մը վերցնել իր դողդոջ վանկերուն վրայ։ Աշուղ Շիրինի «Բուրաստան» երգին կը պարտինք այս դրուագը.
«Ախ, իմ փոքրիկ բուրաստան, ափսոս անջուր մնացիր»
«Միանգամայն քուրձ զգացեալ, սեւափետուր մնացիր»։
Նկատեցի՞ք, թէ այդ «Սեւափետուր բուրաստան»ը Հայաստանն էր։ Ո՛չ ալ երախայամիտ էր բառը։ Հին աշխարհի մէջ դարձաւ իմաստուն խօսք. «Լաւ է առն մորուսի բիր գլխոյն, քան բարձս փետրալիցս, զի իմաստութեամբ ո՛չ խրատի»։ 13-րդ դարուն հնչեց որպէս թարգմանչաց տօնի օրհնութեան շարական. «Որք նորափետուր բանիւ զարդարեալ»։ «Փետուր» մըն ալ իջաւ Ծերենցի «Երկունք Թ. դարու» պատմավէպի էջերուն վրայ։ Մուշը գրաւած եւ հոն բնակութիւն հաստատած արաբ ոստիկան Եուսուփ զօրապետը, ըստ հեղինակի փետրագրիչին, «... Բագարատայ պալատին մէջ... փետրայարդար անկողնուց եւ բարձից տաքուկ հանգստութիւն կը վայելէր»։ Իսկ մեր օրերուն՝ բառը դարձաւ հզօր հեղինակի, Յովհաննէս Շիրազի յուշագրութիւններու խորագիր, «Մի փետուր իմ արծիւ կեանքից»։
Փոքրիկ աղջի՞կը։ Ան վերադարձաւ տուն, մտաւ իր սենեակը։ Գրադարանէն առաւ հանելուկներու գիրք մը։ Բացաւ իր ամենասիրած էջը ու փետուրը քնքշութեամբ տեղադրեց անոր մէջ։ Էջին վրայ գրուած էր.
«Նախշուն, նրբահիւս ի՞նչ տարազ գիտէք»
«Մկրատ չէ տեսած իր կեանքին երբեք»։
(Պատասխան՝ փետուր)
