Անհրաժեշտ վիրահատութիւնը
Յուսամ առողջ է ձեր միտքն ու հոգին, սիրտն ու մարմինը, ինչպէս նաեւ ձեր երկրի քաղաքական վիճակը, տնտեսութիւնը, եւ նոյնքան կարեւորը՝ ձեր արեւմտահայերէնը… Իսկ, եթէ կայ հիւանդագին վիճակ, ահա այսօր, յարգելի ընթերցող, ես կ’առաջարկեմ որ դուք այցելէք ճարտար բժիշկ մը։ Մի գուցէ, բժշկական քննութիւն մը պարզաբանէ ձեր եւ մեր, ինչպէս նաեւ երկրի եւ մեր լեզուի ցաւերը, եւ բոլորս վերատիրանանք քաղցր եւ ցանկալի առողջութեան։ Ուստի, մեր բժշկարանը ըլլայ բառարան մը, կամ՝ հին տաղարան մը քնարական, ու մենք վիրաբուժի մասնագիտութեամբ զննենք «բժիշկ» բառի պատմութիւնը եւ օգուտ քաղենք անոր գրական անցեալէն։
Ինչպէ՞ս դառնալ «բժիշկ»
Դիւրին չէր հայոց լեզուի մէջ «բժիշկ» մը ունենալ։ Օտարի օգնութիւնն էր պէտք։ Լեզուաբան եւ ստուգաբան այրեր քով քովի եկան, դիմակներ հագան, նշդրակ գործածեցին, քննեցին, վիրահատեցին մեր մայրենին, եւ որոշեցին, թէ «բժիշկ» բառի մայր երակը «բիշ» բառն է։ Զնդերէն արմատ է ան, որ կը նշանակէ «դեղ»։ Այս միավանկը, բջիջ մը լոկ, աճեցաւ, աճեցաւ ու դարձաւ բառերու փարթամ եւ առոյգ մարմին մը։ Ան այժմ ունի 50-է աւելի անդամ, ինչպէս՝ բժշկագէտ, բժշկապատմութիւն, բժշկուհի, անբժշկելի, դժուարաբժշկելի եւ դիւրաբժշկելի։
Բժի՚շկ, հոգիս հիւանդ էՀայկական բժշկութեան եւ «բժիշկ» բառի գրական պատմութեան մէջ, ի՜նչ զարմանալի բան, պարզեցի, թէ ամբողջ հինգ հարիւր տարի՝ Ոսկեդարէն մինչեւ Քրիստոսի առաջին հազարամեակը, հայը մտահոգուեր է իր բարոյական եւ հոգեւոր ախտերով։ Հին հայկական գրականութիւնը լի է աղաչական խօսքերով, ուր բոլոր գրիչները Աստուծոյ բժշկութիւնը կը խնդրէ, մտածելով, թէ աւելի ծանր է հոգեւոր հիւանդութիւնը, քան մարմնականը։ Կը փափաքիմ ձեզի ներկայացնել մեր հիներու ցաւերը. 12-րդ դարուն մեր մայրենիին մաս կազմեց «Ամենաբժիշկ» բառը եւ ան դարձաւ Յս. Քրիստոսի անունը՝ «Քրիստոս՝ գերագոյն բժշկապետ՝ բուժիչ յամենայն ցաւոց»։ 6-րդ դարուն ունեցանք «Բժշկարան» գոյականը։ Այդ բառը ինչո՞ւ պէտք էր հայուն։ Հոգեւոր փրկութեան համար։ Տեսէք, թէ ի՚նչ արտայայտութիւններ կան այդ բառով. «Եկեղեցի է բժշկարան մեղաւորաց», «Եկեղեցին՝ բժշկարան անսխալելի», «Ո՚վ խաչ՝ բժշկարան», «Դեղ բժշկութեան» են աղօթքն, արգել մեղաց, բժշկարան յանցանաց Իսկ ուշ միջնադարուն, հազիւ 1200 թուականին գրի առինք հայկական առաջին բժշկարանը, այսինքն՝ «Գիրք կամ մատեան բժշկութեան արհեստին»։ Ահա քանի մը քաղուածք եւս. «Բժշկապետն Քրիստոս», 10-րդ դար, «Բժշկէ զբեկեալ սիրտս», 6-րդ դար, «Տերեւ ծառոյն էր բժշկութիւն հեթանոսաց», եւ «Գտանէին զբժշկութիւն յաղօթից սրբոյն», 5-րդ դար։
Ուսումն բժշկութեան
Հայը շատ ուշ՝ Ուշ-միջնադարուն ունեցաւ իր առաջին բժիշկները, որոնք գրական երկեր գրի առին։ Այսօր, խոր յարգանքով կը փափաքիմ երեք անուն յիշել։ Առաջինը, հայկական դասական բժշկութեան հիմնադիրն է, 12-րդ դարուն ապրած գիտնական, բժիշկ, բնագետ եւ իմաստասէր, «Ջերմանց Մխիթարութիւն» աշխատասիրութեան հեղինակ Մխիթար Հերացին է, որուն արձանը կանգնած է Մատենադարանի առջեւ։ Երկրորդը Ամիրդովլաթ Ամասիացին է, 15-րդ դարուն Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրած, սուլթաններու անձնական բժիշկ, բնագէտ, մատենագիր, բառարանագիր, դեղագէտ, եւ հետեւեալ երեք գիրքերու հեղինակը. «Ուսումն բժշկութեան», նուիրուած է մարդու մարմնակազմութեան, ախտաբանութեան եւ դեղագիտութեան, «Ախտապատին» դեղագործութեան եւ դեղագիտութեան նուիրուած աշխատասիրութիւն է, իսկ «Օգուտ բժշկութեան» գիրքը կը նկարագրէ սրտի, թոքերու, երիկամներու, լեարդի, փայծաղի, ստամոքսի, աղիքներու, միզասեռական գործարաններու կառուցուածքը, դասաւորումը եւ պաշտօնները։ Գիրքը նաեւ կը նկարագրէ աչքի թաղանթներու կառուցուածքը եւ տեսողութեան վերաբերեալ այլ նիւթեր։ Երրորդ անունը Սեբաստիոյ մէջ ծնած, 17րդ դարու բժիշկ եւ տաղասաց Բունիաթ (Ասար) Սեբաստացին է, որ հեղինակեց թէ՚ բանաստեղծութիւններ եւ թէ՝ 140 գլուխէ բաղկացած բժշկարան մը։ Գիտէ՞ք, յարգելի ընթերցող, միջնադարու հայ բժիշկները ի՚նչ սկզբունքով կը կատարէին իրենց արհեստը. հեռացնել հիւանդութեան պատճառները, չթողուլ որ մարմինը հիւանդանայ։ Անոր համար է, որ Ամիրդովլաթ Ամասիացին կը շեշտէր մաքրասիրութեան դեռը առողջապահութեան մէջ։ Հայկական հին մատեանի մը մէջ գտայ այդ ընտիր խօսքը. «Բժշկութեան սկիզբն է արգելուլ զհիւանդութեանցն պատճառս, ոչ եւս թողուլ նիւթ հիւանդարարութեան»։
Բժիշկ Նարեկը
Հայու համար «Նարեկ» մատեանը լոկ աղօթագիրք չէ։ Ան բժշկարան է, ուր ամէն հայ գիշերային կամ վաղ առաւօտեան անդորր ժամերուն մեղմաձայն կ’ընթերցէ (Նարեկը պէտք է ձայնով կարդալ) ու կը գտնէ թէ՚ հոգեկան եւ թէ մարմնական բժշկութիւն։ Այդ երեւոյթը ծնունդ տուաւ նոր բառի մը՝ «նարեկաբուժութիւն»։ Հայը կը հաւատայ, թէ բուժիչ են Նարեկացիի աղօթքները։ Յիշենք, թէ Մատեանի 41-րդ բանը (գլուխը) բժշկութեան աղօթք է։ Ես մատեանի մէջ փնտռեցի «բժիշկ» բառը եւ տեսայ, թէ ան ուղղուած է Աստուծոյ եւ կը նկարագրէ զայն. «Ամենաբժիշկ», «Ամէնարուեստ բժիշկ», «Բժիշկ վիրաց աներեւութից», «Բժշկեա՚, ամենակարող», «Ամենատեղաց դեղ, ձրի բժշկութիւն», «Բժշկութիւն հոգւոց», «Եւ արդ, զիա՞րդ բժշկեսցիս, անձն իմ եղկելի», «Շօշափեա՚ բժշկապէս զամենաթշուառ ախտաւորութիւնս», «Բժշկութիւն հոգւոյս աղերսեմ»։ «Մեղաւոր, ախտաւոր, եղկելի եւ աղտեղացած» Նարեկացին այս խօսքերով խնդրեց իր անտեսանելի վէրքերու բժշկութիւնը։
Ֆրիկը հիւանդացաւ
Մեր հիւանդ տաղասացներէն մէկն ալ Ֆրիկն էր։ Անոր արձանը Մատենադարանի առջեւ Հերացիի քով կը կանգնի ու կը բարեւեէ ձեզ։ Ֆրիկն ալ կը տառապէր հոգեկան եւ բարոյական ախտերէ։ Լաւագոյն դե՞ղն անոնց… Աղօթքը։ Ճարտարագոյն բժի՞շկն անոնց… Քրիստոսը։ Ֆրիկի տաղերու մէջ, յարգելի ընթերցող, ես գտայ յուզիչ խօսքեր։ Ֆրիկի ցաւերը, մի գուցէ, աշխարհի բոլոր մարդոց՝ խոցելի Ադամորդիին ցաւերն ըլլային, ուստի Ֆրիկ ընթերցել, ինչպէս ընթերցել Նարեկ, կը նշանակէ բժշկութիւն աղերսել։ Ահա ֆրիկի դիւանէն ընտիր խօսքեր. «Իմ խոցիս դեղ Դու գիտես, որ բժշկէ դեղ քնքշամ», «Դու բժիշկ ես անարծաթ, փող մի չունիմ, որ ես Քեզ տամ», «Մի պշկար յիմ խոցերոյս, որ Քո ձեռօքդ առողջանամ, թէ ասեն՝ ո՞վ բժշկեաց, ես ի Քենէ լոկ գոհանամ», «Յուսով կու գամ առ Քեզ, Բժիշկ»։ Յարգելի ընթերցող, հայկական գրականութեան մէջ առաջին անգամ է որ հասարակ նախադասութեան մը մէջ «բժիշկ» բառը գրուած է մեծատառ եւ դարձած է յատուկ անուն։ Մենք աղօթենք Ֆրիկի համար։
«Տղամարդի եւ կնոջ գաղտնի հիւանդութիւններ»
Ինչ լաւ կ’ըլլար, մտածեցի, փոխանակ ձեռագիր մատեանի, որ եզակի է, բժշկական տպագիր գիրքեր ունենալ, որպէսզի ամբողջ հասարակութիւնը օգտուէր անոր գիտելիքներէն։ Հայկական գրատպութեան պատմութեան մէջ պտոյտ մը կատարեցի։ Առողջապահութեան նուիրուած բազմաթիւ գիրքեր գտայ։ Այդ որոնումի ժամանակ նկատեցի նաեւ, թէ հայ բժիշկները, որոնք քաջ գիտէին գրաբար լեզուն, իրենց բժշկական աշխատասիրութիւնները գրի առած են միջին հայերէնով, այսինքն 1100-1600 թուականներու լեզուով, որ հասկնալի էր ռամիկին։ Այդ այրերը ճանաչեր են թէ՚ մարմնական եւ թէ՝ հոգեւոր ախտերը։ Սկսիմ հայկական բժշկութեան անդրանիկ հրատարակութեամբ՝ «Բժշկարան», որ Լվով քաղաքի մէջ տպուած է, հայերէն առաջին Աստուածաշունչէն 50 տարի առաջ։ Ապա լոյս տեսան օգտաշատ անուններ. «Բժշկարան համառօտ», Նոր-Նախիջեւան, Ս. Խաչ վանքի տպարան, 1793, «Նիւթ բժշկական», Վենետիկ, 1806, «Դեղ կենաց որ եւ է հոգեւոր բժշկարան», Վենետիկ, 1810, «Բժշկարան հոգեւոր», Պոլիս, պատրիարգանիստ Մայր եկեղեցւոյ տպարան, 1822, «Բժշկարան հոգեւոր հիւանդացելոց», Փարիզ, 1858, «Տանու բժիշկ կամ հասարակաց բժշկարան», Թիֆլիս, 1863, Էջմիածնի տպարանի մէջ՝ «Ինչպէս բժշկել երեխաների աչքերը», 1876, բնական դեղեր նախընտրողներու համար՝ «Բառարան բժշկական բոյսերի», Երեւան, 1883, իսկ սեռային գաղտնի հարցեր ունեցողի համար՝ խիստ պատկերազարդ (այդ նկարները կարելի չէ թերթի մէջ հրատարակել) «Բժշկարան տղամարդի եւ կնոջ գաղտնի հիւանդութիւնների», Թիֆլիս, 1911։ Այս գիրքերու խօսած բժշկութիւնը ժամանակավրէպ կրնայ ըլլալ, բայց կասկած չկայ, թէ բոլորն ալ խիստ թանկագին են եւ հաւագելի։
Ո՞վ է բժիշկդ
Խորհուրդ կու տան, որ հիւանդը երկու կամ երեք բժիշկի կարծիքը լսէ։ Ո՞վ է, ուրեմն, լաւագոյն բժիշկը՝ ես ինծի հարցուցի։ Ապա, թերթեցի «Հայկական գրականութիւն» կոչուած հսկայ բժշկարանի այցելուներու ցանկը եւ տեսայ, թէ Ներսէս Շնորհալիի համար Գրիգոր Լուսաւորիչն էր լաւագոյն բժիշկը։ «Տաղ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին» բանաստեղծութեան մէջ Շնորհալին գրեց. «Վիրաց մերոց բժիշկ, Գրիգորիո՛ս, աւետաւոր բժիշկ»։ Ըստ Խաչատուր Երէց Խաչգռուզի՝ Հայր Աստուածն էր լաւագոյն բժիշկը. «Աստուած, իմ բարի աստուած, / Բժիշկ իմաստուն ես դու»։ Յովհաննէս Պլուզ Երզնկացին Աստուծամօր ապաւինեցաւ որպէս իր սեփական բժիշկը. «Բժիշկ կենաց, մա՜յր մաքուր, Մարիա՜մ. / Աննմա՜ն, աննմա՜ն, աննմա՜ն, կո՚յս Տիրամայր»։ Սիմէոն Կաֆացին համաձայն էր. «Սպեղանի իմ խոցերոյս, / Բժիշկ եւ դեղ ցաւերոյս, / Դու ես, Մարիամ սուրբ կոյս»։ Տաղասաց Ստեփանոս Թոխաթցին համոզուած էր, թէ իր քաղաքի Սուրբ Քառասունք թաղի Տէր Յակոբ քահանան էր վստահելի բժիշկ. «Ո՚վ տէր Յակոբ, բժիշկ բարի, / Դու փարատող ամէն ցաւի, / Թէ հոգոյ ախտ եւ թէ մարմնի, / Ապաքինող ամենայնի»։ Բայց օր մը, աշխարհիկ տաղասաց մը յայտնուեցաւ, Ղազար Սեբաստացին էր ան, գրի առաւ միջնադարուն շատ տարածուած սիրային, քնարական երգեր, ինչպէս՝ «Ծով աչք, ամ քանի նայիս խոլորով» եւ «Տաղ սիրոյ եւ ուրախութեան», եւ մեզի բացատրեց, թէ սիրունատես եարը իր նայուածքով կը բուժէ ամէն ցաւ.
Ծո՛վ աչք, ամ քանի՞ նայիս խոլոռով,
Գաս նստիս, զաչերդ ածես խնճերով,
Երբ որ գաս անցնիս, ճեմես նազերով,
Տանիս զշունչս ու զխելքս եւ զհոգիս ճորով։
Քո սաստիկ սիրուդ հիւանդացեալ եմ,
Հէքիմ ու բժիշկ զքեզ լըւեալ եմ,
Քո առ իս գալուդ խիստ կարօտեալ եմ։
Անոյշ տեսքդ է բժիշկ
Կէս-բժշկական այդ յօդուածս, յուսամ, յարգելի ընթերցող, քիչ մը բժշկում, ապաքինում եւ դարմանում տուաւ ձեզի։ Բայց ես կը խրատեմ, որ դուք մէկ այլ բժիշկի խօսքն ալ լսէք։ Իսկ արդ, ինչպէս մեր սովորութիւնն է, երգով մը հրաժեշտ տանք իրարու։ Լսենք աշուղ Պայծառի սիրային երգը, համոզուած ըլլալով, թէ եարի անոյշ նայուածքն է լաւագոյն բժիշկը.
Ո՞ւր ես արդեօք, ո՞ւր ես, անոյշ սիրական,
Քո սիրով զարկուած եմ, հասիր օգնութեան.
Տուր սպեղանի ցաւիս պիտանի,
Քա՞նի մէկ, քա՞նի մնամ անդարման։
Քեզ տեսնելն է միայն իմ ճիգ եւ ջանքս,
Որ սիրոյ խօսքերով բժշկես կեանքս։
