Բազմաթիւ լեզուագէտներ, հայ, թէ օտար, բազում քննարկումներ կատարեր են ստուգելու համար, թէ «բազուկ» գոյականը փոխառութի՞ւն է, թէ՝ հայկական բնիկ բառ։ Հաստատումներ կան, թէ ան պահլաւերէն ծագում ունի։ Սակայն, այսօր, յարգելի ընթերցող, մենք հիացումով պիտի տեսնենք, թէ անոր հետ շինուած բոլոր բարդ եւ ածանց բառերը, դարձուածքները, գրական հարուստ անցեալը, փոխաբերական իմաստները պատկերալից, ու մանաւանդ Գրիգոր Նարեկացիէն մինչեւ Միսաք Մեծարենց երկարող հոգեւոր գործածութիւնը անոր՝ վաստակն են հայու բազուկին։ Այո, այսօր զրոյց կ՚ունենանք «բազուկ» բառի վերաբերեալ, սակայն ձեզ նախ կը հրաւիրեմ դասարանիս մէջ զբօսանքի ազատ մէկ ժամուն տղաներու միջեւ տեղի ունեցող կրքոտ բազկամարտին։ Առաջին փուլին Փաթիլը ցանկացեր էր, որ Մուրատը շահի։ Բայց, Տարօնը եղաւ այդ խաղի ախոյեանը։ Այժմ Վէմը եւ Ներսէսը կը պատրաստուին առնացի բազուկներու ոյժը ցոյց տալ եւ իրենց դասընկերները տպաւորել։
«Բազուկ» բառը արմատացած ու լաւ ամրացած գոյական է մեր մայրենիի մէջ։ Ե. դարուն եւ վաղ-միջնադարեան մատենագրութեան մէջ ան ունի հարուստ եւ ճիւղաւորուած գործածութիւն։ Բառը նախապէս գործածուեր է իր բառացի իմաստովը՝ «Մասն մարմնոյ կենդանւոյն ’ի դաստակէ ցարմուկն, եւս եւ’ի ձեռաց մինչեւ ցանրակս, թեւ»։ Շատ ժամանակ չացնաւ, որ ան նմանութեամբ նաեւ նշանակէ ազգի ճիւղ, ոյժ, իշխանութիւն, զօրութիւն, կարողութիւն, սատար, օգնական ու վերջապէս՝ բանակի թեւ։ Այնուհետեւ, ծնունդ առին «բազուկ»ի հնագոյն գործածութիւնները. «Խորտակեսցի բազուկ մեղաւորի եւ չարի», «Բազուկ քո ազգի», «Հզօր է բազուկ իւր», «Քո է բազուկ եւ քո է զօրութիւն», «Բազուկ Տեառն ո՞ւմ յայտնեցաւ», «Բազուկ առ բազուկ իջանեն բանակօք»։ Նոյն դարերուն, հայու մտքի մկանները ծնունդ տուին «բազուկ» բառով սկսող եւ վերջացող բազմաթիւ բարդ բառերու։ Ահա քանի մը օրինակ. «Արտաշէս, որ կոչեցաւ երկայնաբազուկ», Վարդան պատմիչ, «Հայկ անձնեայ եւ հաստաբազուկ» Խորենացի, «Բազկատարած պաղատանս առ Աստուած», Ագաթանգեղոս, «Աղօթս մշտնջենամռունչս եւ բազկատարած պաղատանս առ Աստուած», Կորիւն, «Անեղ Որդին Հօր միածին բազկատարած», Ներսէս Շնորհալի։ Պատմութիւնը կը յիշէ, թէ 371 թուականին Ձիրաւի ճակատամարտի ժամանակ Ս. Ներսէս Հայրապետը մօտակայ լերան վրայ անդադար բազկատարած կ՚աղօթէր հայոց բանակի յաղթութեան համար։ Մեր լեզուն այսօր կը վայելէ նորագոյն բառերը, որոնք խիստ արտայայտիչ եւ գործածելի են, ինչպէս՝ բազկաթոռ, բազկերակ, բազկանոց, յաղթաբազուկ։ Թիւերով իսկ աճած բառ է ան. երկբազուկ, եռաբազուկ, քառաբազուկ։ Սակայն, հայուն հպարտութիւն բերողը «միաբազուկ» ածականը եղաւ, երբ ան նշանակեց ազգային միասնականութիւն, ըստ մամուլի մէջ լոյս տեսած մէկ նշումի՝ «Սարդարապատը ու զայն իրականութիւն դարձնող համազգային միակամութիւնը, միաբազուկ էութիւնը»։ Աշխարհագրութեան դասագիրքերը երբ նկարագրեն Հայկական լեռնաշխարհի բազմաճիւղ լեռները, յարմար կը գտնեն «բազուկ» բառը օգտագործել. «Վարդէնիսի լեռնաշղթայի մի երկար բազուկ իջնում է դէպի Արփայի հովիտ, որու վրայ Վայոցասար հրաբուխն է»։ Վերջապէս յիշենք «բազկամարտ» գոյականը ու Վէմի եւ Ներսէսի մարտը։ Այս մէկը տեւեց երեսուն երկվայրկեան։ Վէմը դարձաւ յաղթական, իսկ Մեղետին հիասթափուեցաւ։ Այժմ թեզանիքները կը սոթտեն Աւօն եւ Նարեկը։
Յարգելի ընթերցող, «բազուկ» բառը, մէկ այլ հիասթափութիւն, չէ ճիւղաւորուած հայկական գրատպութեան մէջ։ Այդ խորագիրով ունինք լոկ երեք գիրք. «Բազկատարած», Արտակ Արքեպիսկոպոս, Թեհրան, 1990, «Հայ ցեղի վրիժառու բազուկը», Կիրովական, 1991, ու «Բազկամարտ։ Ուսումնական ձեռնարկ», Գագիկ Ծառուկեան, Երեւան, 2013։ Նկատեցի՞ք «վրիժառու բազուկ» արտայայտութիւնը։ Անիկա համազօր է մէկ այլ դարձուածքի՝ «պատժիչ բազուկ»։ Ունեցեր ենք նաեւ «Աջ բազուկ» եւ «Բազուկ տէրութեան» բառակապակցութիւնները։
«Բազուկ» բառը, ըստ երեւոյթի, իր իսկական ոյժը ցոյց տուաւ հոգեւոր եւ գեղապաշտ գրականութիւններու մէջ։ Բազմաթիւ տաղեր, քերթուածներ ու աղօթքներ ունինք այս համոզումը ունենալու համար։ Ահա հայ մտքի խորերէն բխած մրմունջներ. «Կառք համարձայնոյ վերնակառոյց բազուկ», Գրիգոր Նարեկացի, «Ամենազօր բազուկ եւ աջ, / Նոյն ի կենացն կենարար», «Բազուկ կարութեան Հօր աջոյ ձեռինն», Ներսէս Շնորհալի։ Իսկ օր մը հայ մտքի բազուկները յոգնեցան, մնացին անզօր։ Մովսէս Գ. Տաթեւացի կաթողիկոսը, որ իր ամբողջ կեանքի ընթացքին վերակառուցեր, վերահաստատեր եւ վերակենդանացուցեր էր հայոց աւերուած վանքերն ու կրթարանները, գրիչը առաւ ու գրեց.
«Աչք իմ լուսատու, զիա՞րդ խաւարեցար,
Բազուկ իմ հզօր, զիա՞րդ յարմնկէ հատար,
Գլուխ իմ գանգրահեր, զիա՞րդ խոնարհեցար,
Դու համասփիւռ ծաղիկ, զիա՞րդ թառամեցար»։
Նոյն զարմանքը կայ միջնադարեան հայկական ժողովրդական երկտողի մը մէջ. «Այն իմ զօրաւոր բազուկ, որ ուժով ես խիստ գիտէի, / Էնցեղ է թուլացեր հիմա, որ բնաւ իսկի չշարժի»։ Իր տկարացած, հիւծած մարմինով տաճարէն ներս, իրիկուան ծիրանի լոյսերու մէջ բազկատարած աղօթող էր նաեւ Միսաք Մեծարենցը. «Մեղեսիկի երանգներ կ՚օծեն պարոյրը խունկին. / Խորհուրդին եմ ծնրադիր բազուկներըս խաչանիշ»։
Բայց օրեր եղան եւ բառը յիշեց իր զօրութիւնը։ Դանիէլ Վարուժանը ցանկացաւ իր բազուկներով հովանաւորել անմեղ, երկչոտ բանուորուհիի մը.
Կուրծքս վահան ընել կուրծքիդ նշաւակ,
Եւ քօղն ըլլալ պատիւիդ,
Կրանիտէ բազուկիս տակ պաշտպանել
Սեռդ ու գեղդ անժպիտ։
Սիամանթօն նկարագրեց իր մարտական բազուկները. «Ու բազուկներս, որ ատենով յաղթանակներու արեգակին գալարուեցան»։ Սարգիս Կուկունեանը երգեց.
Բոլոր ուժովս եւ համարձակ
Բազուկներս կը շարժեմ,
Ալիքները պատառելով
Դէպի ափունք կը թռչեմ։
Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը իր մանկական բազուկները արձակեց ազատութիւնը ամփոփելու համար.
Մօրս քունը խանգարած,
Խնդրում էի նորանից
Բազուկներս արձակել.
Ես այն օրից ուխտեցի
Ազատութիւնը սիրել։
Իսկ այն ժամերուն, երբ յօդուածս գրի կ՚առնեմ, Հայաստանի հանրապետութեան վարչապետը «Եռաբլուր» զինուորական գերեզմանոցի մէջ կ՚ընէ մամլոյ յայտարարութիւն ու կ՚ըսէ. «Մենք պէտք է ամրացնենք մեր բազուկներն ու ոտքերը եւ ամուր կանգնենք այս հողի Վրայ»։
Երբ Աւօն եւ Նարեկը բազուկ բազուկի տուին ու իրարու աչքերուն մէջ նայելով սկսան դիմացինի ոյժը չափել, Թամարը իր հեռաձայնը բռնած քայլ մը մօտեցաւ Նարեկին։ Այդ տեսարանը, ուր բազուկը նաեւ սէր է ու անոր հասնելու տենչը, տեսեր ու պատմեր է Թումանեանը։ Յօդուածս կ՚աւարտեմ «Աղթամար» բանաստեղծութեան մէկ քառեակով ու կը մաղթեմ, որ ձեր բազուկները եւ մեր ազգի բոլոր զաւակներու բազուկները երբեք չթուլնան ու միշտ մնան յաղթական.
Ծովն է մտնում առանց նաւակ,
Բազուկներով առնացի
Ջուրը ճողփում, լող է տալի
Դէպի կղզին դիմացի։
