Ամառուայ արձակուրդներին հայաստանցիները երեւի հանգստանում են բազմաստղանի հիւրանոցներում, իսկ ես մի գեղեցիկ Սեւանայ գիշերով հաշւում էի երկնքի աստղերը «Կիլիկիա» նաւի տախտակամածից…
13-րդ դարի առագաստանաւը կառուցուեց 20-րդ դարում «Այաս» Ծովային Հետազօտութիւնների Ակումբի անդամների կողմից։ Այսինքն կառուցուեց միջնադարեան առեւտրական նաւի օրինակով։ Նաւը վարում է քամու ուժը։ Նաւարկել այդ նաւով արտակարգ հաճոյք է։ Նաւը ստեղծուեց 1988-2002 թթ. Մատենադարանում պահպանուած ձեռագրերի հիման վրայ։ Որոշուեց նաւարկել միջնադարեան հայ առեւտրականների ուղիներով, օգտագործելով նոյնիսկ այն ժամանակուայ սնունդը։ Նաւն անուանեցին «Կիլիկիա», քանզի մենք ունեցել ենք Կիլիկեան թագաւորութիւն 1080-1375 թթ. այնպէս որ ծովագնացութեանը հնուց տիրապետել ենք։ Եւ կորցնելով ծովեր, իրենց պատմական յիշողութեան մէջ հայերը հաւատարիմ մնացին ծովին եւ նաւատորմին, թէ չէ որտեղի՞ց 20-րդ դարում 10 հայազգի ծովակալներ պիտի ունենայինք։ Ահա թէ ինչ է գրում Խաչատուր Դադաեանը «Հայ Վաճառականի Արահետներով» գրքի «Հայեր Եւ Ծովեր» գլխում.
«Կիլիկիա՛… Վաղանցիկ արքայութիւն։ Յուշերի քուլայ։ Հայկականութեան պայթիւն։ Հեքիաթապատում։ Աւանդոյթի գանձատուփ։ Մարդկային մեղուարան։ Փիլիսոփայ ու մանրանկարիչ։ Զինուոր ու թագաւոր։ Վաճառական ու արհեստաւոր։ Քամու պոռթկում։ Կայմի ճռինչ։ Նաւի հոգոց։ Ժամանակի հեւք։ Կիլիկիա՛…
Երկրի սիրտը, տնտեսական մայրաքաղաքը Այասն էր՝ Սիհան գետի բերանին, Ալեքսանդրետի ծովածոցի ափին գտնուող հայոց միակ նաւահանգիստը։ Այստեղ հայը յարաբերւում էր օտարների հետ, եւ նաւը կառուցելը, ջուրն իջեցնելը, նաւարկելը, ծովագնացութիւնը դարձրեց մասնագիտութիւն։ Եւրոպացիների համար Այասն Ասիայի բանալին էր։ Լատիներէն այն անուանում էին Aegea՝ յունարէն՝ Egea, ֆրանսերէն՝ Egee, իտալացի նաւագնացները՝ Portus Ayacci…»
Այսպիսով 700 տարի անց «Այաս» ակումբի տղաները Հայաստանում կառուցեցին Այաս քաղաքի առագաստանաւերի կրկնօրինակը եւ կրկնավարկեցին իրենց նախնիների ծովային ուղիներով։ «Կիլիկիան» 2004-ի Յունիսին ուղեւորուեց Վրաստանի Փոթի նաւահանգստից, շրջեց 26 երկրներ, մտնելով 63 նաւահանգիստներ եւ աւարտեց իր շրջագայութիւնը 2006-ի Սեպտեմբերի 26-ին։
2004-ի Օգոստոսին «Կիլիկիա»ն մտաւ նաեւ Վոսփորի ջրերը եւ նետեց իր խարիսխը Գնալըի նաւակայքի մէջ։ Այդ մասին գրեց Հրանդ Տինքը իր «Բեռը՝ պատմութիւն էր, եւ կարօտ…» յօդուածում, որը լոյս տեսաւ «Ակօս»-ում Օգոստոսի 27-ին.
«…Երկու գիշեր մնաց «Կիլկիա»-ն Գնալըի ափին։ Օր ցերեկով՝ առագաստանաւը մօտեցաւ քարափին որպէսզի ժողովուրդը կարենայ աւելի հանգիստ կերպով այցելել։ Շիտակը՝ Գնալըցիներն ալ իրենց ձեռքէն եկածը ըրին եւ ոչինչ խնայեցին։ Նաւակազմին նախաճաշ տանողներ, ընթրիքի հրաւիրողներ, ուտեստեղէն կրողներ, նաւուն ջուրի եւ կազի կարիքը դիմագրաւողներ։ Այդ բոլորը չբաւեցին՝ ճամբու պարէն ալ ապահովելու համար անսպասելի կարգադրութիւններ ըրին իրենց միջեւ։
Թէեւ «Կիլկիա» Հայաստանի դրօշով ձեռնարկած այս ուղեւորութեան ընթացքին որեւէ առեւտրական ապրանք չի փոխադրեր, բայց իրականութեան մէջ այս անգամուան բեռը շատ աւելի ծանր է։ Ան, բեռնաւորուած է ժողովուրդի մը ծովերու հանդէպ ունեցած մեծ կարօտով ու անոր պատմութեամբ։ Եւ այս բեռն է որ կը պարպէ իւրաքանչիւր նաւահանգիստի մէջ։
Հին ժամանակներու տախտակով եւ պարաններով կառուցուած, հին ժամանակներու նախնական գործիքներու եւ դիւրութիւններու գործածութեամբ ստեղծուած եւ ճամբան շարունակող այս պարզուկ, սակայն խորհրդաւոր ու պատկառելի առագաստանաւը երբ Գնալըէն խարիսխ կը վերցնէր ու կը հեռանար դէպի Աթէնք, ես ինքզինքս անոնց միջեւ մոռցած էի։
Եւ հաւանաբար այդ պահուն մեր բոլորին ալ մտքէն անցածը՝ Քէնէտիի սա իմաստալից խօսքերուն հետ նոյնացաւ.
-Ոմանք գոյութիւն ունեցող բաներու կը նային եւ կը հարցնեն, թէ՝ «Ինչո՞ւ կայ»։ Ես՝ գոյութիւն չունեցողը կ՚երեւակայեմ ու հարց կու տամ, թէ՝ «Ինչո՞ւ չկայ»»։
Այսպէս կիսուեց Հրանդը իր տպաւորութիւններով «Կիլիկիա»ի յայտնութեան մասին։
Իսկ ես՝ տեսնելով այդ նաւը արդէն իր հանգստավայրում՝ Սեւանի մենակեաց ափին, երբ նա արդէն ի կատար ածեց իր պատմական առաքելութիւնը, մտածեցի որ կառուցուեց հայի այդ հրաշալիքը մեր պատմութեան ամենաողբերգական շրջանին, երբ մենք ապրեցինք երկրաշարժ, պատերազմ եւ ձմեռ, որը տեւեց 6 պաղ ու մութ տարիներ… Զարմանալի, զարմանահրաշ ազգ ենք, ով ի՛նչ ուզում է թող ասի…
