Յակոբ Սրապեանին միշտ կարելի էր տեսնել Մամուլի շէնքի 5-րդ յարկի սենեակներից մէկում, որը իւրայատուկ ձգողական ուժ ունէր միւս բանաստեղծների համար, եւ նրանք այցելում էին Յակոբի սենեակը, որպէսզի ոչ միայն լսեն իր տողերը, այլ նաեւ կարդան սեփական բանաստեղծութիւնները, որովհետեւ գրողին անպայման լսող է պէտք, որպէսզի գրածը դուրս գայ իր թաքստոցից եւ ճախրի։ Բացի այդ հէնց Յակոբին էին վստահում խմբագրի դերը…Վերջին 3 տարիների ընթացքում պոէտները շարունակ միմեանց հարցնում էին. «Ո՞ւր է Յակոբը, ե՞րբ է վերադառնալու Հնդկաստանից…» Վերջապէս Յակոբ Սրապեանը կրկին յայտնուեց իր տեղում եւ ես իսկոյն փութացի նրա մօտ, որպէսզի հարցուփորձ անեմ կամ, ինչպէս ասում են, հարցազրոյց.
Ի՞նչ պատկերացում ունէիր Հնդկաստանի մասին մինչ այցելութիւնդ։
Հնդկական կինօներից Էր ձեւաւորուել իմ կարծիքը։ Ջաւախքի Օլաւերդ գիւղում հնդկական կինօն տօն էր. մանուկները, կանայք, աղջիկները իրենց աշխատանքային հագուստը փոխում էին տօնականի եւ թաշկինակները ձեռքերնին գնում էին կինօ նայելու, հոնգուր-հոնգուր արտասուելով եւ նոյնիսկ հեկեկալով ֆիլմի ընթացքին։ Մտքովս երբեք չէր անցնում, որ կը մտնեմ այդ աշխարհը։ 3 տարի դասաւանդեցի Հայոց մարդասիրական ճեմարանում։ Այսօր այն սփիւռքում գործող ամենահին կրթական հաստատութիւնն է, հիմնադրուել է 1821-ին։ Ժամանակին Կալքատայի հայերի թիւը կազմում էր 20, 000, հիմնականում դրանք պարսկահայեր էին՝ Սպահանից…Այսօր այդ համայնքից մնացել է…100 հոգի, որոնց հետ հանդիպում էի ազգային եւ սուրբ տօներին։ Համայնքն ունի երեք եկեղեցի, եւ նրանց շրջակայ գերեզմանատները յիշեցնում են երբեմնի հայահոծ եւ ծաղկուն հայ գաղթօջախի մասին։
Յայտնի դէմքերից ո՞ւմ կը նշես՞։
Ս. Նազարէթ եկեղեցում բակում թաղուած է հայ ազատագրական շարժման երեւելի դէմքերից Յովսէփ Էմինը։ Պատմութեան մէջ մնացել են նաեւ ծովագնացների անունները…
Հայերէնը ի՞նչ վիճակում է հայերի մօտ։
Նրանք ի ծնէ խօսում են անգլերէն եւ հինդի, հայերէնով դժուարանում են, իսկ զաւակները առհասարակ չեն տիրապետում հայերէնին։
Ովքե՞ր են աշակերտները։
Հիմնականում Հայաստանից են մեկնում Կալքատա Ս. Էջմիածնի քրիստոնէական դաստիարակութեան կենտրոնի տարածած յայտարարութեամբ։ Օրինակ, ինձ հետ մեկնեցին մի ընտանիքից երեք երախայ։ Միախնամ էին, այսինքն միայնակ մոր զաւակներ էին, որն ամուսնալուծուած էր եւ սոցիալապէս անապահով։ Կան նաեւ Իրանից, Իրաքից, Ռուսաստանից, բայց 90%-ը Հայաստանից են։ Ուսուցման լեզուն անգլերէնն է, իսկ հայերէնը հայոց լեզուի, հայ գրականութեան, հայ եկեղեցական պատմութեան եւ երգեցողութեան դասերին են կիրառում։ Հայաստանից 4 մանկավարժ էինք, մնացած ուսուցիչները հնդիկներ էին։
Պատմիր չափազանց տարբերուող երեւոյթների մասին, որոնք մեզ համար տարօրինակ եւ զարմանալի են։
Այն, ինչ տեսայ Հնդկաստանում, արդէն կինօ չէր։ Կալքատան աղքատների քաղաք է։ Փողոցները, նրբանցքները լեցուած են մարդկանցով. նրանք ապրում են հենց մայթեզրի վրայ։ Եթէ գիշերով փնտռես առանձնութիւն եւ դուրս գաս զբօսնելու, ապա մարդկանց կտեսնես այնտեղ, որտեղ նրանք գտնւում էին ցերեկով, այսինքն մայթեզրին։ Դեռ աւելին. գիշերով նրանք փողոցում քնած են…Մարդ, երախայ, շուն, ամուսիններ՝ իրար փաթաթուած։ Փողոցում էլ ծննդաբերում են…
Այսինքն փողոցն է նրանց տունը։
Եթէ տեսնես որեւէ կացարան, ապա այնտեղից դուրս կը վազեն երախաներ եւ բոլորը մերկ, առանց որեւէ հագուստի։
Շքեղութիւն չտեսա՞ր։
Ես երբեք չտեսայ շքեղ հագնուած, նոյնիսկ շպարուած որեւէ մէկին։ Ինչ վերաբերւում է մեքենաներին, ապա դրանք տեղական էին, իսկ գլխաւոր փոխադրամիջոցները թաքսին եւ ռիքշան էր, որը լսելի դառնալու համար զանգում էր, սակայն ես երբեք չեմ հանդուրժի, երբ մարդն է կառքի մէջ լծւում եւ ուղեւոր փոխադրում։
Ճչացող աղքատութիւն, իսկ միջին խա՞ւը…
Միջին խաւը աննկատելի է, ծայրամասերում կայ նորակառոյց թաղամաս, որն աւելի բարեկարգ է. լճեր, ջրաշխարհ, որի տարածքը մեր կէս Երեւանն է։ Ի դէպ Հայաստանի մասին, մեր եղեռնի մասին ոչ ոք գաղափար անգամ չունի…
Աղքատութիւն, միջին խաւ, բայց մենք գիտենք մի ճշմարտութիւն, որ հայը երբեք աղքատ չի լինում (բացի իր սեփական երկրից)։
Անշուշտ, կար ժամանակ, երբ Կալքատայում բնակուող հայերը ապրում էին շքեղ կեանքով, ինչի մասին վկայում են նրանց թողած շէնքերն ու շինութիւնները, որոնք ամենաաչքի ընկնող շէնքերից են։ Ի դէպ այստեղ է գտնւում նաեւ մայր Թերեզայի տուն-թանգարանը. մոր կողմից (Պոյաճեան Անգելինա) նա հայուհի էր։
Հետաքրքիր է. ես լսել եմ, որ հնդիկները այնուամենայնիւ հակուած չեն լքել իրենց երկիրը աղքատութեան պատճառով։
Այո, նրանք պինդ նստած են, երբեք դուրս չեն գալիս երկրից։ Զարմանալի է, բայց բնակչութեան մեծամասնութիւնը նոյնիսկ անձնագիր չունի։
Ի՞նչ տօներ են նշում Հնդկաստանում։
Տօները շատ են. ինձ համար զարմանալի էր, որ ականաւոր գիտնականի կամ պոէտի ծննդեան օրը համարւում էր տօն եւ ողջ Հնդկաստանը այդ օրը ցնծութեան մէջ էր։ Կար նաեւ լոյսերի տօն, գոյների եւ չափազանց ազգային՝ գունաւոր փոշու տօն…
Յակոբ Սրապեանի հարցազրոյցից յետոյ ես ինձ համար շատ բացայայտումներ արեցի, որոնցից կնշեմ մի քանիսը.
1 Մայր Թերեզան իրականում ծագումով հնդիկ չէր. նա ծնուել էր Սկոպիէ քաղաքում (Կոսովոյի վիլայեթ, Օսմանեան կայսրութիւն) եւ նրա մայրն էր հայուհի, թէպէտ մեր լրատուադաշտում շրջանառւում էր այն փաստը, որ հայրն է հայազգի։ Լոյս են տեսել մայր Թերեզայի երկխօսութիւնները Քրիստոսի հետ, որոնք տեղի են ունեցել իր տեսիլների ժամանակ, որտեղ Յիսուսը պատուիրել է նրան ծառայել Հնդկաստանում. «Բեր ինձ աղքատ, հիւանդ եւ մահամերձ երախաների հոգիներ փողոցից։ Ես ունեմ շատ սպասաւորներ, որոնք հոգում են հարուստների եւ ապահովների հոգիները, բայց իմ սիրելի զաւակների համար, աղքատների՝ ոչ ոք չկայ»։
2 Աղքատութիւնը արտագաղթի պատճառ չի դառնում հնդիկների պարագայում։ Այսօր Երեւանի փողոցներում մի քանի հնդիկ տեսնելով՝ հայաստանցիները մտահոգւում են, սակայն նրանք մեծաւ մասամբ ուսանողներ են, որոնք գալիս են բժշկական կրթութիւն ստանալու համար եւ վերադառնալու են Հնդկաստան։
3 Յակոբ Սրապեանը ոչ մի տող չգրեց երեք տարուայ ընթացքում, ինչը վկայում է այն մասին, որ իր պոէզիայի ակունքը հարազատ հողն է, ուստի այստեղ ես տեղադրում եմ իր հին բանաստեղծութիւններից մէկը.
Ինքնայորդոր
Կեանքը վերելք է ու կեանքը՝ անկում,
Ամէն վայրկեանը՝ կշռոյթ ու նժար,
Թէ յայտնուել ես ցաւ ու կրակում՝
Մեռնելը հեշտ է, ապրելն է դժուար…
Մարդը իր եսի պաշտամունքն ունի,
Զոհաբերումի թոյլ է ու տկար,
Թէ հոգսդ ծով է, նման անհունի՝
Մեռնելը հեշտ է, ապրելն է դժուար…
Բայց դեռ քայլում ես, եւ սա՛ է կեանքը,
Որ վայելում է ինչ որ ապիկար,
Թող քեզ յիշեցնի ծով-տառապանքդ՝
Մեռները հեշտ է, ապրելը՝ դժուար…
Ուրեմն տոկա՛, ինչ էլ որ լինի,
Թէկուզ մեռնելով ու առանց նշխար.-
-Մատռուա՛կ, լցրու ցնծութեան գինի,
Մեռնելը հեշտ է, ապրելն է դժուար…
