Սիրոյ դիւրաբեկ ըմպանակը
Առաջին տէրս իշխան մըն էր։ Ան Դուին քաղաքի շահաստանի մեծարուեստ վարպետէ մը գնած էր զիս բարձր գումար վճարելով։ Իշխանը կը սիրէր մեծ կոչունքներու ժամանակ զիս բարձրացնել ու երկրի չորս ծագերէն հասած ազնուատոհմ սեպուհներուն եւ քաջարի ասպետներուն արեւշատութիւն մաղթել։ Ապա հպարտօրէն եւ ժպիտով կ՚ըմպէր փրփրալից գինին, որմով լեցուած կը մնայի ամբողջ գիշեր։ Իր յաղթանակներուն փայլուն նշանը մնացի մինչեւ այն օրը, երբ քաղաք ու պալատ անտէր մնացին... Կը ներէք, մոռցայ ինքզինքս ծանօթացնել։ Ես բարձր ոտքով ապակի բաժակ եմ, Հայաստանի պատմութեան թանգարանի մէջ ցուցադրուող։ Ըստ զիս ծանուցանող պիտակին հայկական բաժակներուն ամենէն որակաւորն եմ։ Ծնունդ առած եմ Դուինի շահաստանի մէջ, ապակեգործի մը արհեստանոցէն ներս, երբ վարպետս, արգաւանդ օր մը, որոշեր էր իր հանճարի պատկերած գեղեցկութիւն մը ստեղծել ու սկսեր էր իր շունչով յօրինել զիս։ Զարդարանքս զուսպ է։ Մարմինս կը պարուրեն լուսէ գիծեր, նշանակուած՝ նուրբ ապակեթելերով։ Ունիմ կոճականման գունաւոր ելուստներ։ Իշխանէն ետք ինծի տիրացան մետաքսավաճառ մը, ճգնաւոր տաղասաց մը ու վերջապէս աւագերէց մը... Լաւ կը յիշեմ 1225 թուականը։ Ասպատակողներ քաղաք մտան ու սկսան քանդել եւ թալանել ամէն բան։ Զիս յափշտակեց ու իր ծարաւին գոհացում տալ սկսաւ անօրէն մը։ Տարի մը ետք քստմնելիօրէն սպաննուեցաւ այդ մէկը, երբ մոնղոլները ներխուժեցին քաղաք։ Վերջին պատկերը հետեւեալն է, որ կը յիշեմ... Կը լսեմ այդ շուայտի հոգեվարքի հռնդիւնները։ Անոր զազիր ձեռքերը կը թուլնան ու կ՚իյնամ։ Զիս կը գրկէ ոսկեթել բարձիկ մը, որ ինծի պէս առեւանգուած էր դղեակէ մը։ Յետոյ՝ ոչինչ։ Ոչինչ կը յիշեմ... Այսօր զիս դիտողները կը կարծեն, թէ հայկական բոլոր բաժակներէն եւ «բաժակ» բառէն միշտ յորդեր են գինի, ծիծաղ եւ ցնծութիւն։ Մօտեցէք ինծի։ Մի՛ քաշուիք, չեմ կոտրիր։ Պիտի տեսնէք, թէ կեանքի բաժակը ցմրուր քամած եմ- փառքի օրերու քով տեսեր եմ խեղճութիւններ հաւասարապէս։ Լեցուեր եմ թէ՛ գինիով եւ թէ՝ դառնութեամբ, երբեմն ալ՝ արիւնով... Հետեւեալը իմ եւ ձեր պատմութիւնն է՝ բաժակ մը յօդուածի մէջ լեցուած։
Սկսիմ 434 թուականէն։ Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութիւնը 66 անգամ կը բարձրացնէ զիս։ Յիսուս Քրիստոսի շրթունքին ալ կը ծառայեմ, երբ ան կը պատուիրէ. «Զբաժակն իմ ըմպիցէք» ու կը շարունակէ. «Այս բաժակ է նոր ուխտ իմով արեամբ»։ Սուրբ գիրքի էջերուն մէջ կը դառնամ նաեւ՝ բաժակ փրկութեան, կործանման, մխիթարութեան, բեկման, ապականութեան եւ օրհնութեան։ Աստուածաշունչը նաեւ կ՚ուսուցանէր, թէ կարելի չէ թէ՛ Տիրոջ եւ թէ՝ դեւերուն բաժակէն ըմպել. «Ոչ կարէք զբաժակն Տեառն ըմպել եւ զբաժակն դիւաց»։
... Բաժակակից, քաղցրաբաժակ, բաժակաճառ։ Ահա, այս բառերը հոսեցան հայոց շրթներէն, երբ մայրենին կը վայելեր արեւ օրեր։ Օր մը յայտնուեցաւ «արիւնաբաժակ» բառը, երբ նախանձն ու փառասիրութիւնը պատճառ եղան, որ բաժակները լեցուին այդ կարմիր հեղուկով։ Այդպիսի լարուած վիճակ գոյացաւ Դանիէլ Վարուժանի «Հարճը» բանաստեղծութեան մէջ, երբ Բագրատունի Տրդատ իշխանը կէս գինով, Սիւնեաց նահապետ Բակուրի զգլխիչ հարճին բազուկէն բռնեց ու յանկարծ փափաքեցաւ անոր տիրանալ։ Բակուրը հետեւեալ խօսքով սպառնաց իր բարեկամին. «Եթէ կ՚ուզես՝ որ մեր զոյգ բաժակներն այս մըտերիմ... չլեցուին արեամբ ոխերիմ՝ թո՛ղ զայն, իշխա՛ն»։
Ո՛չ շատ հեռու այդ աշխարհանուէր իշխաններէն, բանաստեղծ սուրբ մը Վանայ լիճի մօտ, կը գրէր վերացական բաժակներու մասին։ Գրիգոր Նարեկացին էր ան, որուն կը պարտինք «բաժակ բերկրութեան», «բաժակ անսպառ», «բաժակ դառնութեան» եւ «մահու բաժակ» արտայայտութիւնները։
Այն դարերուն, երբ ես մնացեր եմ հողածածկ, աշուղներ եւ տաղասացներ մեծատաղանդ, անգիտակ իմ գոյութենէս, գինին եւ գեղեցիկը երգելու համար իրենց շրթունքին մօտեցուցեր են «թաս» բառը։ Սակայն, ժողովուրդի բերնին մէջ զարգացեր են պատկերալից դարձուածքներ, ինչպէս՝ «բաժակ առաջարկել», «բաժակի ընկեր», «բաժակ-բաժակի խփել», նաեւ՝ «փոթորիկ՝ բաժակ մը ջուրի մէջ»։ Եղան օրեր, երբ բախտը հայուն հրամցուց «դառնութեան բաժակը»։ Իսկ երբ թշնամին մինչեւ ծայրը հասցուց իր վատութիւնը, լեցուեցաւ «համբերութեան բաժակը»։ Կ՚ուզէ՞ք ձեր աչքով տեսնել զայն։ Պատմութեան թանգարանէն ո՛չ շատ հեռու՝ գացէք կայանամերձ հրապարակ ու Սասունցի Դաւիթի ձիու ոտքերուն տակ գտէք զայն- լեցուած է եւ ջուրը կը թափի։ Կը նշանակէ, թէ խաղաղասէր այս ժողովուրդը իր թուրը կը քաշէ, երբ վերջին աստիճան կը նեղեն իրեն։ Իսկ երբ բնականոն կեանքն ու սիրերգութիւնը վերադառնայ հայոց լեռնաշխարհը, հարսերն ու փեսաները կրկին կը վերցնեն զիս, հիւրեր կրկին բաժակաճառ կը խօսին ու դարձեալ կը յորդի սուրբ գինին եւ զուարթ երգերը.
Լեցնե՚նք ընկերներ,
Բաժակները լի,
Թող Հայոց գինին
Մեզ անուշ լինի։
Կը հնչէ նաեւ Գեղամ Սարեանի քնարը. «Առնենք ընկերներ այս լիք-լիք բաժակները... Բաժակները պահէք գլխից վեր... Բաժակները պահել սրտի մօտ»... Ինչպէ՞ս չյիշել Խրիմեան Հայրիկը, որ մինչեւ կեանքին վերջին օրը ոսկի բաժակէն իր ժողովուրդին բաժնեց Յիսուսի մարմինն ու արիւնը։ Իսկ երբ ժամանակ ունեցաւ գրելու՝ հայոց մայրենիին նուիրեց գրական ընտիր պատկերներ. «Կենաց բաժակ», «Նոր ուխտի բաժակ», «Հարսանեաց բաժակ»։ Հայ գրագէտները սիրեցին զիս։ Անոնք ներշնչուած իմ պարունակութենէս, յաճախ գիրքի անուններ մտայղացան. «Կենաց բաժակը», 1874, Կ. Պոլիս, «Արծաթեայ բաժակ», 1882, Մոսկուա, «Բաժակ մը երգ։ Քերթուածներ», 1941, Պուքրէշ։ Զիս գովերգեց նաեւ Նիկողոս Սարաֆեանը. «Բիւրեղահունչ բաժակներ փրփրացայտ կը յորդին»։ Գեղամ Բարսեղեանը նկատեց նշոյլը մէջս. «Լեցնենք ոսկեհունչ բաժակները մեր հաւատքին ու յոյզերուն»։ Իսկ Զապէլ Եսայեանը, այդ ազնիւ կինը, հակառակ անոր, որ կ՚ըմպէր իմ բոլոր դառնութիւններս, մնաց ներող եւ իր սրտաճմլիկ մէկ հատորը կոչեց անունովս. «Վերջին բաժակը»։ Սիամանթօն ալ մեծ պատիւ ըրաւ ինծի ու մէջս տեսաւ Մեսրոպ Մաշտոցի պատկերը. «Օշականի վսեմական վարդապետ, դուն՝ վեհիմաստ վանական եւ Աստծոյ բաժակ»։ Բայց, Սիամանթոյի քնարը դիւրաբեկ՝ փշրուեցաւ, երբ ականատես եղաւ աննկարագրելի վիշտերուն. «Թշնամին իր ափերովը – օ՜ դժոխային բաժակ - մերիններուն ազնուական արիւնը, մեր սեղանին առջեւ նստած՝ գազանաբար խմեց»։ Իսկ երբ խաղաղ ըլլային օրերը, քնարերգակներ, կը յիշեմ, զիս կը նմանեցնէին դիւրաբեկ սրտի մը։ Մէկը Դանիէլ Վարուժանն էր. «Գարնան դրդիչ բուրումներէն սրարբած՝ կը փշրի սիրտն՝ իբրեւ բաժակ մը բիւրեղ»։ Ապա եկաւ Գուսան Աշոտը ու երգեց. «Բաժակիս մէջ միշտ տեսնում եմ վառ պատկերդ»։ Շիրազն էր այն վերջինը, որ մօտեցաւ ինծի.
Կնոջ սիրտը մի բաժակ է բիւրեղեայ, -
Փշրեցիր ու չես կարող էլ կպցնել։
Թանգարանէն դուրս, մայրաքաղաքի բնակիչները, գիտեմ, բռնած են սուրճի կամ թէյի «միանգամեայ բաժակներ» ու կը զրուցեն չես գիտեր ինչ։ Անդին, զոյգ մը սիրասոյզ կ՚ըմպէ գինիի իր առաջին բաժակը։ Կամ սենեակին մէջ խուլ, պառաւ մը իր հիւրին բաժակը կը կարդայ։ Աշխարհի այս կողմը «մի բաժակ սուրճի իրաւունքը» քառասուն տարի է։ Եւ, ի՛նչ փոյթ, թէ այժմ ես զրկուած եմ գինիի իմ բաժինէս.- բաժակները հայրենի՝ լեցուեր են արեւանուէր գինիով ու քաղաքներու եւ գիւղերու մէջ կայ սիրերգութիւն, ինչպէս՝ Վարուժանը կ՚երազէր տեսնել.
Ծաղկի՜ մեղրը փեթակներուն,
Յորդի գինին բաժակներուն։
