Սարգիսը, -եօթանասուննոց թարգմանիչ մը, որ Շաբաթ եւ Կիրակի օրեր գրավաճառ կը դառնայ-, երբ զիս կը նկատէ իր կրպակի շեմին, վար կ՚առնէ լրագիրը, -որու մէջ, ըստ երեւոյթին, լոյս տեսած է օլիկարխներու, -կամ ուղիղ տառադարձութեամբ՝ օլիգարխներու,- մասին զգայացունց եւ գայթակղեցուցիչ ուսումնասիրութիւն-յօդուած մը։
-Մեր ժողովուրդը, պարոն ստուգաբանութիւն, երբ կ՚արտայայտուի օլիկարխներու մասին, կը գործածէ գունաւոր, երբեմն ծիծաղաշարժ լեզու... Բարի եկած էք, այս ի՛նչ հաճելի անակնկալ։
-Հին գիրք մը պէտք էր. «Սովետահայ Գրականութեան Անթոլոգիա», 1950, Երեւան։
-Անգտանելի գիրք չկայ։
Եւ, մինչ Սարգիսը գիրքերու բազմաթիւ կոյտերու եւ պատին կռթնած «աշտարակներ»ու մէջ կը սկսի այդ ընտիր ծաղկաքաղը փնտռել՝ կը սկսինք խօսիլ «օլիկարխ»ի եւ օլիկարխներու մասին։
-Պարոն Սարգիս, կ՚արժէր անոնց մասին գրուած բոլոր յօդուածները, քննադատականները, քաղաքական, բարոյական, ընկերային եւ տնտեսական վերլուծումները, հարցազրոյցները ծաղկաքաղի մը մէջ հաւաքել։ Բազմահատոր, եթէ չէ՝ ստուար գիրք մը պիտի ըլլար անկասկած։
-Խորագիրները աչքիս առջեւ կը յայտնուին արդէն. «Օլիկարխապատում», «Օլիկարխի Յիշատակարանը», «Գանձարան Ժամանակակից Օլիկարխութեան»…
-Թերթելով այդ հրատարակութեան էջերը, պիտի տեսնէինք, թէ վերջին քառորդ դարի ընթացքին, անգիտակցաբար, ստեղծեր ենք «օլիկարխական գրականութիւն»։
-Ինչպէս անցեալ դարուն ստեղծեր էինք «Գաւառական գրականութիւն», կամ «Գիւղագրութիւն»։
-Ճիշդ այդպէս։ Անշուշտ, այս գիրքի մէջ պիտի գտնէինք բեւեռացած զգացումներ՝ հիացումէ ատելութիւն, զայրոյթէ նախանձ տատանուող։
-Պարոն ստուգաբանութիւն, անոր դրդապատճառն է վերոյիշեալ դասակարգի, այդ փոքրաթիւ ընտրանիի ունեւորութիւնը, կամ՝ աւելի ճիշդը, այն կարճ ժամանակամիջոցը, որու ընթացքին հասեր է ունեւորութեան։
-Բայց, պէտք է յիշել, թէ իրավիճակը ո՛չ մեր երկրին յատուկ է, ո՛չ ալ նորութիւն մը։ Առաւելաբար, հակառակ տեսանելի երեւոյթին, ստուգաբանականօրէն օլիկարխները... «աղքատ» են։
-Մխիթարութիւն մը։
-Բացատրութիւնը՝ այսպէս. երկու բառերն ալ կու գան «օլիղոս» (ὀλίγος) արմատէն, որ կը նշանակէ «քիչ, սակաւ, նուազ, փոքրաթիւ, փոքր, մանր, անբաւական»։ Ծննդակից բառերն են, հին իռլանտերէն «իլաղ» խեղճ, լիթուաներէն «լիէքնաս» նիհար, բարակ, «լիկա» հիւանդութիւն, ալբաներէն «լիկ» չար, գէշ։ Միանալով յունարէն «արխի» (իշխել) մասնիկին, այս արմատը կազմեր է «օլիգարխիա» բառը, որ ունի երկուքուկէս հազարամեայ հնութիւն։ 1570-ականներուն բառը մուտք գործեր է միջին ֆրանսերէն, -oligarchie-, ապա դարձեր է միջազգային։ Բառը կարելի է հայերէնի փոխադրել «սակաւապետութիւն» ձեւով։ Այսինքն, երբ քիչ թիւով մեծահարուստներ քաղաքական որոշումներու ընդունման վրայ ազդեցութիւն կ՚ունենան։
-«Սակաւապետութի՜ւն»… Հեգնական անուանում։ Օլիկարխները, «սակաւապե՞տ»…
-«Օլիղոս»ի հայկական տարբերակը, կարելի է ըսել ծննդակիցը, «աղ» արմատն է, որ միանալով «ատ» մասնիկին՝ կազմեր է «աղքատ» բառը. չքաւոր, ընչազուրկ, կարիքաւոր, խեղճ, անշուք… Եւ ի՛նչ ազնիւ է մեր հարազատ «աղքատ»ը. եղած է առատաձեռն, մեր լեզուին նուիրեր է անհամար բառեր. աղքատութիւն, աղքատիկ, աղքատանի, աղքատիմաց, աղքատասէր, աղքատասիրութիւն, աղքատատեաց, աղքատաձեւ, աղքատամիտ, աղքատախնամ, աղքատաբաժին, աղքատանալ, աղքատանոց, աղքատահանդերձ, աղքատազգեստեալ։ Նոյնիսկ պատկերալից արտայայտութիւններ. «Աղքատ-առուտուր», «Աղքատի բանջար», «Աղքատ Ղազարոս»։ Միւս կողմէն, «օլիկարխ»ը եղած է չափազանց ժլատ։ Արտաքինով փարթամ, ճոխ, հարուստ, պարարտ եւ ներկայանալի այս օտարամուտը մեր լեզուին նպաստ չէ բերած։
-Բայց, ժամանակի ընթացքին կրնայ աճիլ եւ ճիւղաւորուիլ, չէ՞։
-Անշուշտ։ Նոյնիսկ հիմա, մտքի թեթեւ թռիչք մը ու կարելի է նոր բառեր ստեղծել. օլիկարխասէր, օլիկարխամիտ, օլիկարխամէտ, օլիկարխատեաց, օլիկարխապաշտ, օլիկարխապետ, օլիկարխաբաժին, օլիկարխանալ, օլիկարխազգեստեալ, օլիկարխավայել։
-Վերջինը, կը տեսնեմ, թէ շատ գործածելի կրնայ ըլլալ. «Օլիկարխավայել հարսնիք», «Օլիկարխավայել ապարանք»…
-«Աղքատ»ը թիւով հարուստ է, բազմամարդ, եւ բարբառներու մէջ՝ համատարած։ Մեր պատմութեան դաժան եւ դժբախտ օրերուն մշեցին եւ սալմաստցին եղած է «ախքատ», մարաղացին եւ թիֆլիսցին՝ «ախկատ», ագուլիսցին՝ «ախկաթ», գորիսցին, արցախցին եւ ջուղացին՝ «ախկադ», ակնցին, խարբերդցին եւ կարինցին՝ «ախգադ», զէյթունցին եւ հաճընցին՝ «ախքօդ»…
-Գիտեմ միայն, թէ քաղաքական հասկացողութեամբ, ան հականիշն է ժողովրդավարութեան։
-Սխալ չէ։ Տեսէ՛ք, երբ Աթէնքը Ք.Ա. 5-րդ դարուն կը վայելէր ժողովրդավարութիւնը եւ պետական դէմք, ռազմագէտ Պերիկլեսի կայուն օրերուն կ՚ապրէր իր Ոսկեդարը, անոր գերթշնամին՝ Սպարտան, կը հետապնդէր օլիկարխական կառավարութիւնը։ Պետութեան կ՚իշխէին վաթսուն տարեկանը անց 28 այրեր եւ երկու թագաւոր։ Այդ ընտրանին կը կոչուէր «Ծերակոյտ»։ Պատմութիւնը կը հաստատէ, թէ օլիկարխները կ՚աշխուժանան, երբ երկիրը տնտեսական եւ քաղաքական տագնապի մատնուի։ Այսպէս՝ Աթէնքի մէջ, խումբ մը ապստամբ օլիկարխներ եւ ազդեցիկ զինուորականներ, -պատմական կոչումով «400»ներ-, օգտուելով յարատեւ պատերազմներու բերած նիւթական ճնշումէն եւ քաղաքական անորոշութենէն, Ք.Ա. 411 թուականին կատարեցին պետական հարուած ու ժամանակաւորապէս ձեռք անցուցին կառավարութիւնը։ Սակայն, զայրացած ժողովուրդը կարճ ժամանակ վերջ վերահաստատեց իր բնականոն ապրելակերպը։ Յեղափոխութեան պարագլուխները ձերբակալուեցան կամ արտաքսուեցան։
-Մեզի խաղաղութիւն է պէտք ու կը բարգաւաճի հայրենիքը… Հոս պիտի ըլլար… «Գանձարան…», «Մարգարիտներ…», սա Թիֆլիսն է, «Բուրաստան…» Ահա, ձեր «Անթոլոգիա»ն։
-Հսկայական գործ մը. արձակ, թէ բանաստեղծութիւն, սովետահայ գրականութեան երեսուն տարուայ լաւագոյն էջերը… Շատ շնորհակալ եմ։
-Ուրախ եմ, որ ձեր գրադարանը հարստացուցի եւս մէկ գիրքով։
Ես ալ ուրախ կը զգամ ձեր բարեկամութեամբ։
-
