- Պարոն, այս ցուցահանդէսը ինչո՞ւ կոչուած է «ՕՏԱՐ»։
- Որովհետեւ լուսանկարիչը հայ չէ։
- Բայց մեզի ըսաւ՝ «Բարեւ, բարի էք եկել»։
- Ճեյսընը քանի մը տարի մնաց Հայաստան, հայերէն ալ սորուեցաւ։
Այս յայտնութենէն յետոյ աշակերտները սկսան լուսանկարները վայելել։ Ամբողջ ցուցադրութիւնը կարելի էր հետեւեալ ձեւով նկարագրել. «Հայաստանը օտարի ոսպնեակով»։ Անշուշտ, թէ աշակերտները լուսանկարիչին հետ պիտի զրուցեն, պիտի հարցնեն, թէ հաւնեցա՞ւ Հայաստանը, ի՞նչ բաներ հոն հետաքրքրական էին։ Բայց նախ պատանիները հիացումով դիտեն վանքերը, լեռնային համայնապատկերները, առօրեայ կեանքի տեսարանները, ու մենք քիչ մը զրուցենք «օտար» բառի մասին։
Մեզի օտար չէ «օտար» բառը։ Պատճառը այն է, որ երկար դարեր ան ալ ապրեր է Հայաստանի մէջ, ընտելացած է մեր բարքերուն, ու լաւ հայերէն գիտէ։ Ճիշդ է, որ օտարածին է ան եւ ըստ լեզուաբաններու՝ ունի իրանական ծագում, բայց ան եղած է չափազանց հայասէր եւ ծառայասէր։
Յարգելի ընթերցող, հինգերորդ դարուն, երբ սկսանք մատեաններ գրի առնել, «օտար» ածականը արդէն դարձեր էր «հայկական»։ Աստուածաշունչի թարգմանութեան մէջ Մաշտոցը եւ իր աշակերտները իրենց բառապաշարի մէջ ունէին «օտարաբար», «օտարազգի», «օտարախառն» եւ «օտարածին» ածականները։ Սուրբ գիրքի մէջ կայ նաեւ «օտար»՝ խունկ, հուր, ջուր, տուն, կին, կանոն, ինչպէս նաեւ «Աստուածք օտարք» արտայայտութիւնները։ Նոյն դարուն, Ագաթանգեղոսը «Հայոց պատմութիւն» աշխատասիրութենէ ներս հիւրընկալեց «աւտարագոյն, աւտարական, աւտարաձայն, աւտարոտ, աւտարութիւն» բառերը։ Ներեցէք, մոռցայ ըսելու, թէ այս բառը նախապէս կը գրէինք «աւտար» ձեւով, «օ» տառի բացակայութեան պատճառով։
«Օտար»ը սիրեց հայու հիւրասէր հողը եւ լեզուն, շուտով աճեցաւ։ Մօտաւորապէս 110 բառ ունինք «օտար»է ծնած։ Նշեմ այն բառերը, որոնք, թէեւ մնացեր են պատմութեան մատեաններու մէջ, բայց կը շարունակեն փայլիլ որպէս լեզուական հարստութիւն- «օտարսիրագոյն», շատ օտարասէր, «օտարուսում», օտար վարդապետութեան ուսուցիչ, «օտարընկալութիւն», հիւրասիրութիւն, «օտարընկալ», հիւրասէր, «օտարատունկ», բարեբեր տունկ ըլլալէ հեռու, «օտարատուն, օտարանոց», պանդոկ։ Ունինք նաեւ պատկերալից ածականներ.- օտարաբոյր, օտարաբան, օտարամիտ, օտարամուտ, օտարախօս, օտարահաւան, օտարաշունչ, օտարամերժ։ Հայկական արքունի պատմութեան մէջ իր յատուկ տեղը ունի «օտարուհի» բառը, յատկապէս այն օրէն յետոյ, երբ Արտաշէս թագաւորը ալաններու գեղեցիկ իշխանուհի Սաթենիկը իր ոսկեզարդ մտրակով քաշեց, բերաւ մեր կողմը ու դարձուց հայոց թագուհին։ Տասնմէկերորդ դարուն Գրիգոր Նարեկացիի գրիչէն հոսեցան խոր միտքեր. «Ես վրիպեցայ, ես օտարացայ», «Եթէ արդարանամք՝ ժպտիս, եթէ օտարանամք՝ սգաս», «Օտար մթութիւն», «Դառնութիւն պտղոյ՝ այգիս օտարացեալ», «Օտարացեալ բարեկամ»։
Ապա կորսնցուցինք պետականութիւնը։ Օտարադէմ ասպատակողներ սրբապղծեցին օտարընկալ մեր երկիրը։ Հայու մտածողութիւնը ապականեցաւ «օտարութիւն» բառով։ Իրօք, միջնադարու գրականութեան մէջ, յարգելի ընթերցող, լսելի է պանդխտութեան ողբը։ Ահա սրտաճմլիկ քանի մը մրմունջ. «Կեանքս իմ ես օտար մաշեցի, / Ղարիպութեան մահն յիշեցի, / Լացի կարօտով, կարօտով, հասրէթով», Սիմէոն Կաֆացի, «Ղարիպ, օտար եմ ու պանդուխտ ու մոլորած», Դաւիթ Սալաձորցի, «Ի յերկիր օտար հեռացայ, / Զսիրելիսն իմ մոռացայ, / Ի մէջ կայծականց վառեցայ, / Եղէ ցաւալից, ցաւալից», Կարապետ դպիր։ Անանուն բանաստեղծի մը քառեակը կ՚ըսէ. «Ղարիպն ի յօտար երկիր՝ / թէ ոսկի թաթաւ գայ նորա, / Եւ իւր սիրելեացն ի զատ / այն ոսկին մոխիր չարժենայ»։ Համաձայն էք, չէ՞, օտարութեան մէջ ոսկիի անձրեւն [թաթաւ] իսկ արժէք չունի, երբ մարդը հեռու է իր սիրելիներէն։ Որքա՞ն դժուար էին այդ ժամանակները։ Ականջ տանք 1338 թուականին Երզնկայի մէջ յիշատակարան գրի առած Մելիքսէդեկին. «Աշխարհս օտար էր, օրերս չար, եւ ժամանակս դառն»։ Այդ շրջանի գրականութեան մէջ յաճախ կը հանդիպինք «օտար լուծ», «օտար իշխանութիւն», «օտար հող», «օտար իշխան» արտայայտութիւններուն։ Իսկ մեր օրերուն հայը պայքար կու տայ այլ օտարութիւններու դէմ։ Անոնց մասին քիչ վերջ խօսինք, քանզի այնպէս կ՚երեւի, թէ Տերեւը հարցում մը ունի.
- Պարոն ասիկա ո՞վ է,- աղջնակը կը մատնանշէր քարէ գլուխ մը հսկայական, Լենինը, Ստեփանակերտ քաղաքի նկուղի մը մէջ, անջատուած իր մարմինէն, մեր պատմութեան մէկ էջը, որ օտարխորթ է այս երեխաներուն։
Լուսանկար՝ Jason Perez
Հարազատ հայու հարուստ հնչիւնով, բառը զարդարեց հայոց բարբառներ.- Ալաշկերտ, Մուշ, Սեբաստիա «օդար», Շատախ «ուտար», Զէյթուն «ուդօյ, ուդոր»։ Հայրենիքի մէջ 1922–1940 թուականներուն, վերանորոգուած ուղղագրական կանոններու համաձայն բառը օտարացաւ, դարձաւ «ոտար»։ (Այդ շրջանի հրատարակութիւն մը. «Ծրագիր ոտար լեզուների վոչ-լրիվ միջնակարգ յեվ միջնակարգ դպրոցների համար», Յերեւան, 1937)։
Հայերս, չես գիտեր ինչո՛ւ, չափազանց կարեւորեցինք օտարի կարծիքը՝ մենք զմեզ ճանչնալու համար։ Այդ բնաւորութիւնը ակնյայտ է գիրքի խորագիրներու մէջ. «Օտար աղբիւրները հայերի մասին», «Օտար աղբիւրներ Հայաստանի մասին», «Օտար աղբիւրներ Անիի մասին», «Մաշթոց եւ նրա աշակերտները։ Ըստ օտար աղբիւրների», «Հայն ու Հայաստանը օտարների աչքերով»։
Մենք սիրեցինք նաեւ երգել օտարութիւնը եւ մխիթարուիլ մելամաղձոտ մեղեդիներով. «Օտարութիւն այսքան տարով, / Կու լամ կարօտով կարօտով», «Օտար, ամայի ճամբէքի վրայ / Իմ քարաւանս մեղմ կը ղօղանջէ»։ «Օտար» բառը քնարական շունչ մըն ալ տուաւ հայկական լեզուին։ Անոր հետ հնչեց Դուրեանի քնարը. «Ես չը սիրեմ սա օտար / Ժպիտները յուսաշող, / Որք ծաղիկներ են սուտ սոսկ / Սրտի անդունդը ծածկող»։ Կոստան Զարեանը, որ քիչ ուսումնասիրուած հեղինակ է, դժուար հասկնալի բարդ մարդ, ինքզինք բնորոշեց հետեւեալ ձեւով. «Օտարներու մէջ՝ օտար, օտար նաեւ՝ մերիններու մէջ»։ Իսկ այժմ ձեզի ներկայացնեմ հայկական քնարերգութեան ամենէն «օտար» եւ հայրենասէր բանաստեղծը, Ջաւախքի մէջ ծնած, Թիֆլիսի եւ Մսկուայի մէջ ուսում առած, հեռաւոր Օրենբուրգի մէջ մահացած Վահան Տէրեանը։ Անոր տողերու մէջ կան հայրենաբաղձութեան խոր հեծեծանքը. «Օտար դաշտերի անանց մշուշում / Տխուր լռութեան գիշերն է իջել», «Ես անջատուած եմ հայրենի հողից, / Հայրենի տունս՝ իմ սրտին օտար»։ Սէրը իսկ օտար էր թոքախտաւորին. «Երկրպագել քեզ առանց սիրուելու, / Երազել միշտ քեզ - լինել քեզ օտար», «Յաւէտ քեզ կապուած՝ քեզ օտար եմ ես», «Աստղերի պէս ե՛ւ հարազատ, ե՛ւ օտար», «Օտար երկնքի կամարների տակ / Երազիս տեսայ մի չքնաղ աղջիկ»։ Տէրեանին կը պատկանի նաեւ հայրենապաշտ այս բանատողը, ուղղուած՝ հայկական ոգիին անհաղորդ ժողովուրդներուն. «Չի հասկանայ ձեր հոգին ե՛ւ ծոյլ, ե՛ւ օտար, տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամէն քար»։
Այսօր հայու մայրենին պայքար կը մղէ նոր օտարութիւններու դէմ։ Քանի մը Պարոնեան պէտք է, որ ձաղկէ, խարազանէ զանոնք։ Ահա մերօրեայ օտարամոլութիւնները՝ ըստ հայկական մամուլի. «Օտարամոլ» տօներ, բարքեր, լրատուամիջոցներ, խաւ, նորաձեւութիւններ, նախապաշարումներ... Յիշենք, թէ մեր գրագէտներէն Յակոբ Պարոնեանն էր օտարութիւններու մեծագոյն քննադատը։ Ան առաջարկած էր «Արեւելքի մէջ քննադատական մը ստեղծել եւ անաչառութեամբ քննադատել այն [օտարասէր, օտարապաշտ] քերթուածներն, որ վերջերս հրապարակը կ՚ողողեն, եւ ցոյց տալ ազգին ազգայինն, օտարն, հարազատն եւ խորթն»։ Ան օտարամոլ «պուէտները» կ՚անունէր «օտարի փետուրներով զարդարուած»։
Աշակերտները այժմ շրջապատեցին օտար լուսանկարիչը, սկսան հարցումներ ուղղել. «Հայաստանի մէջ ո՞ր ճաշը շատ հաւնեցար», «Նորէն Հայաստան պիտի երթա՞ս», «Ինչո՞ւ կարգ մը նկարներդ սեւ-ճերմակ են»։ Անոնց քով երթալէ առաջ, յարգելի ընթերցող, հրաժեշտ տամ մէջբերելով Զահրատի մէկ բանաստեղծութիւնը, որ կը կոչուի՝ «ՕՏԱՐ».
Քաղաքին այդ կողմերը օտար էին Կիկոյին
Բարձր բարձր շէնքերը օտար
Մարդիկը – գեղեցիկ կիները օտար
Գոգնոց հագած աղջիկ մը եկաւ
Հինգ ղրուշ դրաւ ափին –
Օտար էին մարդիկը – օտար –
Կիկօ մուրալու չէր ելած
