Ժողովուրդներու պատմութեան մէջ կան լուսաւոր եւ խաւար շրջաններ։ Լուսաւոր բացատրութեամբ պիտի հասկնանք զարգացում եւ յառաջընթացք։ Փոխադարձաբար խաւար շրջանն ալ պիտի նշանակէ տեղքայլ, ետքայլ, նահանջ։ Ոչ լուսաւոր, ոչ ալ խաւար շրջանները յարատեւ են։ Անոնք միշտ իրենց մէջ կը սնուցեն, կը պատրաստեն հակառակ ներուժ մը, որու հետեւանքով ալ կը խանգարուի յարատեւութիւնը։ Վերջին հաշուով յաղթողը միշտ զարգացումն է։ Բայց դէպի զարգացման գացող իւրաքանչիւր քայլի ընթացքին կ՚ապրուին բազմաթիւ ետքայլեր, վերիվայրումներ, արիւնաքամ ալեկոծումներ։ Բնական է այս երեւոյթը, որովհետեւ յառաջընթաց ըսուածը կը թելադրէ որոշ համակարգի մը քայքայումը։ Անշուշտ, որ այդ համակարգէն օգտուողները պիտի դիմադրեն իրենց գոյութեան սպառնացող զարգացումին։
Այսօր շատեր ապշած կը դիտեն Թուրքիոյ մէջ իրաւական համակարգի հիմնայատակ կործանման պատկերը։ Քաղաքական գործիչներ իրենց թոքերու բոլոր ուժով կը գոռան ու կը յայտարարեն, որ «Թուրքիա օրինաց երկիր է»։ Սակայն այդ պոռում կոչումը արգելք չէ օրէնքին, արդարութեան, իրաւագիտութեան անխնայ կերպով ոտնակոխ ըլլալու երեւոյթներուն։
Յետին նպատակ ունեցողները այս անբարոյ ընթացքը կը վերագրեն ներկայ կառավարութեան, ձեւացնելով թէ նախապէս ամէն ինչ կարգին էր եւ այս վերջիններուս իշխանութիւնով, այդ կարգը խանգարուեցաւ։
Իրաւատես ակնարկումով մը կարելի է ըսել, որ այսօրուայ գործընթացը հարիւրամեայ անցեալ ունի։ Ներկայ պայմաններու հետքերը մեզ կը տանին մինչեւ հանրապետութեան հիմնարկութեան տարիներուն։ Թուրքիոյ հանրապետութիւնը հիմնուած է անարդարութեան վրայ։ Անարդարութիւն՝ երկրի ժողովուրդներուն դէմ, անարդարութիւն՝ մարդկութեան դէմ, անարդարութիւն՝ բնութեան, հողին, ջուրին դէմ։ Բոլոր այդ անարդարութիւններու վրայ կառուցուեցաւ ազգային պետութիւն մը, որ իր կազմութիւնը ապահովելու համար ոչնչացուց զանազան ազգեր։
Այսօր կը դժգոհինք դատական համակարգի անարդարութենէն։ Սակայն պահ մը իսկ չենք մտածեր թէ, այդ համակարգը արդեօք ե՞րբ արդար գտնուեցաւ։ Յիշենք Տէրսիմի կոտորածները։ Այդ ժամանակ ամբողջ տարածաշրջանի մը բնակիչները ապստամբներ համարուեցան եւ հալածուեցան բանակի ուժով։ Տէրսիմ բնակողները զազա-ղըզըլպաշներ էին, որոնք դուրս կը մնային ազգային պետութեան միատարր ազգ մը կերտելու հեռանկարէն։ Սակայն այդ դէպքէն հազիւ 14 տարիներ առաջ այս անգամ Ռիզէ քաղաքի մէջ պատահածները դարձեալ իբեր ապստամբութիւն ներկայացուեցան ժամանակի մամուլի կողմէ, իսկ եղածը ի՞նչ էր։ Հանրապետութեան հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ երկրի ժողովուրդին կը պարտադրէր արեւմտեան ոճով գլխարկ կրել։ Կ՚արգիլուէին թէ աւանդական «ֆէս»ը եւ թէ մոլլաներուն կրած փաթթոցը։ Կարգ մը մոլլաներ ընդվզած էին նման պարտադրանքի մը դէմ, ըսելով որ ով ինչ կ՚ուզէ թող հագնի, բայց մի միջամտէք մեր աւանդական փաթթոցներուն։ Այդ ժամանակուայ պայմաններու մէջ այսքանը բաւարար էր, որ պետութիւնը այդ դժգոհութիւնը ընդունի իբրեւ ապստամբութիւն պետական որոշումներուն դիմաց եւ կախաղան հանէ առարկութեան պարագլուխները։ Այստեղ ուշագրաւ է, որ Ռիզէի բնակչութիւնը կը բաղկանար աւելի քան 300 տարիէ ի վեր իսլամութեան դաւանող եւ իրենց լեզկի, համշէնահայ, փոնթեցի յոյն կամ վրացի ուղղափառ ինքնութիւններէն շեղելով թրքացած զանգուածէ մը։
Այսօր ամէն առարկութիւնը ահաբեկչութիւն ըլլալով նկարագրող իշխանութեան փոխարէն անցեալին ալ ամենապարզ դժգոհութեան արտայայտութիւնը ապստամբութիւն ըլլալով ընկալող մտայնութիւնը բնաւ տարբերութիւն չունին իրարմէ։ Ուրեմն ներկայ կառավարութեան դէմ բողոքելու ժամանակ պարտաւոր ենք դիւրիմացութիւններէ խուսափելու։ Այս երկրին մէջ անցեալը մաքուր չէր, որ ներկան ալ մաքուր ըլլայ։
