Բախտաւորութիւն է, որ մեր մայրենին ունի «նման» բառը, համեստ յետադրութիւն մը ոսկենման։ Ան է, որ մեր սիրելիները կը դարձնէ «սիրամարգի նման», «պլպուլի նման», իսկ հայ լեզուն՝ «մրգաստանի մը նման»։ Այս երկվանկը հայ մտքի համար երեւակայութեան աղբիւր մըն է իսկական։ Նախորդ յօդուածիս մէջ, յարգելի ընթերցող, բանաստեղծներ ու երգահաններ տողանցեր էին ու մեր ականջներուն փսփսացեր էին հեշտալուր խօսքեր. «լուսնի նման», «օսկէ թասի նման», «վարդի նման»...։ Հաճոյքով դիտեր էինք նաեւ մանուկներ «հրեշտականման», վարսեր «մետաքսանման» եւ հոգիներ «կաթնանման»...։ Ի՜նչ հազուագիւտ եւ ընտիր էր նաեւ «աղաւնանման» բառը։ Ո՞վ արժանացաւ այդ ածականին։ Նորահարս հայուհի մը, որ ունէր «կամարակապ աղաւնանման դիւթիչ աչեր»։ (Ա. Կ. Պէյլէրեան, «Գեղջկական հարսանիք ի Հայաստան», 1870, Կ. Պոլիս)։ Իսկ մէկ այլ անզուգական ածական էր՝ «օձանման», որ յարմար եկաւ բնական պատկերներ նկարագրելու համար. «Գիւղի երդիկներից ծուխը օձանման պտտւում էր երկնքի կապուտակ տարածութեան մէջ», Րաֆֆի, «Օձանման ոլորումով հեռախոյս / Ինձ կանչում են ուղիները բիւրաւոր», Վահան Տէրեան։
Բայց, յարգելի ընթերցող, միշտ չէ, որ «նման» բառը կը նկարագրէ գեղեցիկը, հայրենի բնաշխարհի պատկերները, կամ ինչ որ արտաքին երեւոյթ է ու կը շոյէ մեր աչքերը։ Այս յետադրութիւնը ունի խոհական ներաշխարհ մը։ Ուստի այսօր կ՚առաջարկեմ դարձեալ ճեմել հայկական գրական դաշտի վրայ, արեւելքէն արեւմուտք, քաղել հայուն եւ հայկականին նուիրուած իմաստասիրական խօսքեր, ապա կանգ առնել Պոսֆորի ափերուն ու լսել պոլսահայ բանաստեղծներու մեղրանման տողիկները։
Ո՞վ է բանաստեղծը։ Համօ Սահեանը շատ մտածեց։ Զրուցեց Սիւնեաց աշխարհի հողի եւ քարերու հետ։ Ապա, պայծառ եւ բախտաւոր օր մըն էր, հասաւ եզրակացութեան. «Բանաստեղծը ծառի է նման, արմատները հողի մէջ են, իսկ ճիւղերը ձգւում են դէպի արեւը եւ լոյսը»։ Դերենիկ Դեմիրջեանը հարցուց. ո՞վ է հայը։ Պատասխանը հայկական վիպաշխարհի մէջ էր. «Հայը։ Դանդալոշ է եւ խոնարհ՝ իր Սասունցի Դաւթի նման է եւ անասանելի ըմբոստ, հարուածող է նրա պէս։ <...> երբ վրայ է հասնում գերագոյն վտանգը՝ հերոսանում է յանկարծ եւ ծառանում վիշապի նման»։ Ապա եկան այլ գրագէտներ ու մտածեցին, թէ ի՛նչ արժէք ունի մայրենի լեզուն։ Խաչատուր Աբովեանի պատասխանը հարցում մըն էր. «Ա՜խ, լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի, մարդ ընչի՞ նման կըլի»։ Շուշանիկ Կուրղինեանը ծաղրեց այն մարդուն, որ ծանօթ չէր մայրենի լեզուին. «Մայրենի լեզուն չիմացողը նման է անտառը մտած մարդուն, որ ազատ կարողանում է շվացնելով (սուլել) նմանուել զանազան թռչունների»։ Յովհաննէս Շիրազը հարցուց, թէ ինչպէ՛ս հայոց մայրենին ինչպէ՛ս դարձաւ ծովածաւալ. «Ամէն մի մեծ գրող մի յորդառատ գետի է նման, եւ բոլորը միասին, տարբեր լեռնաբարձունքներից գալով, ստեղծում են ծով-մայրենին»։ Վազգէն Ա. կաթողիկոսը մեզի բացատրեց, թէ ինչի՞ նման է հոգին. «Հոգին նման է էլեկտրական լամպի, որի մէջ եթէ հոսանք է մտնում՝ լոյս է տալիս»։ Երզնկայի մէջ, եօթը դար առաջ, մէկ այլ հոգեւորական, վարդապետ, մատենագիր, իմաստասէր, գիտական աշխատութիւններու հեղինակ Յովհաննէս Երզնկացին, երբ Հայոց աշխարհը խաւարի մէջ էր, փրկութիւնը գտաւ գիտութեան մէջ. «Գիտութիւնը լուսատու ճրագի նման է, կը լուսաւորէ մարդկանց»։ Գիտութեան մասին խօսեցաւ նաեւ Յակոբ Պարոնեանը Պոլիս նոր մուտք գործած գիւտի մը օրինակով. «Գիտութիւնը ժամացոյցի կը նմանի, զայն բանեցնելու համար միշտ լարել է պէտք»։ Պարոնեանը, մինչ այդ, պարսաւեց կեղծաւորութիւնը. «Կեղծ բարեկամները, - ըսաւ ան, - արեւու ժամացոյցի կը նմանին, երբ օրը պայծառ է՝ կը տեսնուին, երբ ամպոտ է՝ չեն տեսնուիր»։ Օննիկ Չիֆթէ-Սարաֆը անտարբեր չմնաց, երբ տեսաւ արցունքներ հեղեղի նման. «Կը տեսնեմ որ երեսներէն արցուքները հեղեղի նման կը վազեն»։ Իսկ Թէոդիկն փորձեց սրբել զանոք. «Վշտերը կտակներու նման են՝ ամենավերջինը կը ոչնչացնէ նախորդներուն»։
1908 թուականին, Սահմանադրութեան հռչակումի պայծառ օրերուն Պոլիսը եւ անոր թաւշանման բլուրները հրապուրեցին Կոստան Զարեանին, այն վիպագիր բանաստեղծին, որ աճած էր Պէլճիքայի եւ Ֆրանսայի արեւներու ջերմութեամբ։ Պոլսոյ մէջ Զարեանը զմայլեցաւ քաղաքի իւրայատուկ բարբառին. «Ի՜նչ գեղեցիկ է, ինչքա՜ն ճկուն է պոլսահայերէնը։ Թեթեւ է, վերասլաց, ջութակի սուր ձայների նման թրթռուն»։ Ապա իմաստասիրեց իր ազգի եւ հայրենիքի մասին. «Տաճկահայաստանը, փոթորկած ծովից դուրս նետուած տիղմի նման, ահագին բազմութիւններ էր նետել դէպի Արարատեան դաշտ... Մինչեւ ե՞րբ պիտի ծռենք մեր վիզը տաւարի նման... Հնձանի տակից դուրս ընկած խաղողի ճիթի է նման հայ միտքը. շուարած, ամէն տեսակի ենթարկումների պատրաստ, դեդեւուն՝ ուստի տձեւ... Ամէն մի խորհող հայ՝ մրրկահար այս դարու ալիքների կատարին՝ նմանում է յուսահատ ռադիօ-կայանին, որ անյայտ տարածութիւններին պատգամներ է ղրկում, բայց ոչ մի պատասխան չի ստանում»։ Անպատասխան մնացին նաեւ Զարեանի երազանքները ու ան հիասթափուած լքեց քաղաքը։ Իր հրաժեշտի խօսքն էր. «Պոլիսը դժբախտ նաւի նման...»։
Փոխուեցաւ սերունդը։ Պոլիսը ծնունդ տուաւ նոր բանաստեղծներու։ Մէկը Իգնա Սարըասլանն էր, որ ստեղծեց նորութիւններ. «Բաժակս... ձիւնի նման հալող երազներուն համար կը բարձրացնեմ... Բայց բաժակս հեծկլտուքի, հեծկլտուքի մը նման փշուր-փշուր կը փշրուի»։ Ապա ան խոստացաւ բոլոր խեղճերուն, որ կաղանդի գիշեր մը, անհուն գթութեամբ, գաղտագողի, պիտի գար ու յոյս պիտի դառնար. «Կաղանդի ծառին վրայ / մոմի նման պլպլացող յոյսը պիտի ըլլամ»։ Զահրատն ալ երգեց խեղճերու երգը։ Նախ նկարագրեց իր լեզուն. «Լեզուս աղքատ է թաղեցիներուս նման»- ապա՝ իր գրական հերոս Կիկօն. «Թաղը ։ Բոլոր տուները իրարու կը նմանին / Բոլոր տնեցիներն իրարու / Խորթ աչքով մի նայիք Կիկոյին / Ան իր թաղին մէջ ՍԻՒՍԻՒ ԿԻԿՕ է / Թաղն ըսես թաղի չի նմանիր / Տունն ըսես տունի չի նմանիր / Կիկօն ըսես Միւսիւի չի նմանիր»։ Իսկ Զարեհ Խրախունին, որպէս տանիքէն սահող ջուրի կաթիլ, օր մը հանդիպեցաւ մէկ այլ կաթիլին ու ըսաւ. «Գիտե՞ս ինչ բան / Քու մէջդ ինչ բան ամէնէն շատ / Ամէնէն շատ կը սիրեմ — Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն կը նմանիս»։ Կեանքի հոսանքի աւարտին միւսը փսփսաց. «Գիտե՞ս ինչ բան ամէնէն շատ / Պիտի ուզեմ յաջորդ անգամ / Երբ աշխարհ գամ ու կաթիմ — Յար եւ նման քեզի նման կաթիլի մը հանդիպիլ»։
Յարգելի ընթերցող, կը մաղթեմ, որ դուք մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը վայելէք աննման պահեր ձեր յար եւ նմանի հետ։
