ՆԺԱՐ

Նորայր Տատուրեան

-Տեսակաւոր բազմաթիւ գոհարներ պահելու չափ մեծ է, եւ անկեղծօրէն ունի աչքառու գեղեցկութիւն։

-Միեւնոյն ժամանակ, ուղտերու եւ նաւերու վրայ դիւրութեամբ փոխադրելու չափ ալ փոքրակազմ։

-Է՜հ, քիչ չէ ճամբորդած. Հնդկաստան, Պարսկաստան, Վենետիկ...

-Կարելի է ենթադրել նաեւ Պոլիս եւ Գահիրէ։ Ո՞վ գիտէ, քանի քանի իշխանուհիներ, դքսուհիներ սրտատրոփ եւ սեւեռուն դիտած են զայն, երբ ներս մտած է պալատէն կամ ապարանքէն։

Երկխօսութիւնը Հայաստանի Պատմութեան Թանգարանի ուղեցոյցին հետ է, հոն ցուցադրուած եզակի եւ հազուագիւտ առարկայի մը մասին. պարսկահայ գոհարավաճառի տուփը։ Իր նրբօրէն դրուագուած փոքր մասնատուփերով եւ հնութեամբ՝ ան ունի այնքան արժէք, որքան ունէին ատենօք իր պարունակած թանկագին քարերը։ Մէջը այժմ չկան ադամանդներ, զմրուխտներ, սուտակներ, շափիւղաներ եւ մեղեսիկներ։ Բայց, ապակեայ ցուցափեղկին մէջ անոր հետ պահուած են երկու պղնձեայ փոքրիկ նժարներ, որոնք, որպէս լուռ ծառաներ, քանի մը դար համբերեր են մինչեւ որ անցորդ մը զիրենք նկատէ։ Անշուշտ, պղինձը կարելի չէ համեմատել վերոյիշեալ գոհարներուն հետ։ Սակայն, հայկական բառագիտութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ հակիրճ մէկ պտոյտ՝ ու պիտի տեսնենք, թէ այդ անշուք նժարներն ալ ունեցեր են իրենց փառքի օրերը, իրենց հետաքրքրաշարժ պատմութիւնը։

Նախ յիշենք, թէ մեր «նժար»ը կշիռքի թաթ է։ Ունի նաեւ փոխաբերական իմաստներ. «Հաւասարակշռութեան չափանիշ, որեւէ բանի լիարժէքութիւն, իսկական էութիւնը ցոյց տալու խորհրդանիշ, երկընտրանք»։ Վերջինի համար Աճառեանը տուած է սիրալիր օրինակ մը. «Ճօճւում է սիրտդ սիրել-չսիրելու նժարներում»։

«Նժար» բառի ծագման համար հայ եւ օտար լեզուաբաններ անցեալ դարուն կատարած են փորձեր։ Հրաչեայ Աճառեանը առաջարկած է զայն համեմատել վրացական «նիժարի» (ნიჟარი) եւ «նիժարա» (ნიჟარა) բառերուն հետ։ Հետաքրքրական է տեսնել, թէ Հայաստանէն դէպի հիւսիս, դէպի Վրաստան, բառը կը փոխէ իր իմաստը։ Առաջինը կը նշանակէ «յախճապակի, ճենապակի», իսկ երկրորդը՝ «խեցի, խեցեմորթի պատեան»։ Ըստ Աճառեանի, հայկական եւ վրացական «նժար»ները, իմաստով շատ հեռու չեն իրարմէ, քանի որ հին դարերուն անոնք շինուած կ՚ըլլային խեցիէ։ Սակայն, այն երեւոյթը, թէ հայերէնի մէջ ան չի նշանակեր «խեցի» եւ վրացերէնի մէջ ալ չի նշանակեր «կշիռքի թաթ», մեզի կարծել կու տայ, թէ բառը ծագած է երրորդ լեզուէ մը ու փոխառուած է դրացի ժողովուրդներու կողմէ։ Այդ երրորդ լեզուն, Աճառեանի կարծիքով, խալդերէնն է, կամ իրանական լեզու մը։

Հայաստանի Պատմութեան Թանգարանը

-Նոյնիսկ խեցիէ շինուած նժարը պիտի բաւէր մեծահարուստ խօճային(*) ու ան դիւրութեամբ պիտի կշռէր մէկ կամ երկու քար, որոնք ոսպէ մը աւելի մեծ չեն։

-Ուրիշ ի՞նչ կարելի է դնել նժարի մէջ։

-Մեղքերը։

-Որ կշռե՞նք...

-Ըստ Գրիգոր Նարեկացիի՝ այո։ Բանաստեղծը ընդունած է, թէ նոյնիսկ մէկ նժարի վրայ Արարատը որպէս կշռաքար՝ պիտի չկարենայ իջնել եւ հաւասարել իր յանցանքներուն կողմը։ «Մատեան Ողբերգութեան» Բան Թ. «... եւ կամ զլեառն Արարատեան ի կէտ ամբարձման նժարի միոյ արդարութեան միջնորդ կացուցից, ո՛չ հաւասարէ այնր հարթութեան համազուգակցել»։ Նարեկացիէն եօթը դար անց, այլ մահկանացու մը, եկեղեցական-քաղաքական գործիչ, մատենագիր եւ տաղասաց Մարտիրոս Ղրիմեցին կը տանջուի նոյն մտածումներով, երբ նժարի վրայ կը դնէ ի՛ր մեղքերը.

«Անտանօր մերս անցանք առ տէր յիշեցան,

Հրամանաւ արարչին կարգեցան յատեան,

Հանգոյն վերջին աւուր դպրութիւնք բացան,

Նժարք մերոյս կշռի ծանր ծանրացան»։

-Ցաւալի է, թէ նժարներուն միշտ բաժին ինկած է ճմլիլ մարդու յանցանքներուն ծանրութեան տակ։

-Ո՛չ՝ միշտ։ Համբերենք մինչեւ քսաներորդ դար ու կը յայտնուի հրաշալի ուրիշ բանաստեղծ մը ու նժարի վրայ կը դնէ... մօր սէրը։

-Յովհաննէս Շիրա՞զ...

-Յովհաննէս Շիրա՛զ։

«Մտքի օրոցքից երբ աշխարհ մտայ՝

Աշխարհում՝ աշխարհ մօր սէրը գտայ...

Յօնքերս լծակն են իմ նժարի,

Աչքերս նրա զոյգ թասերն արի,