Վերջին օրերուն, յարգելի ընթերցող, մեր զրոյցներու, հարցազրոյցներու եւ մամուլի մէջ աւելի յաճախ սկսանք գործածել «նպատակ» բառը։ Եւ դժուար չէ նկատել, թէ յետ-Արցախեան պատերազմի այս շփոթ օրերուն, զայն դարձուցինք աւելի տրտում, իմաստասիրող, Հայաստանը եւ հայ ազգը մտատանջող հարցերով յուզուած։ Ուստի, այս շաբաթ նպատակայարմար կը տեսնեմ յօդուածս նուիրել «նպատակ» գոյականին ու ձեզի ներկայացնել անոր ստուգաբանական եւ գրական պատմութիւնը։
Նախ մէջբերեմ այն քանի մը խօսքերը, որոնք խորագիր դարձած յայտնուեցան թերթերու եւ զանգուածային լրատուական միջոցներու ճակատի վրայ. «Մենք պատերազմ վերսկսելու նպատակ չունենք», «Նպատակ չկայ. սա է խնդիրը», «Խաղաղութիւնը նպատակ չէ, այլ միջոց»։
Աշխարհաբար հայերէնի մէջ «նպատակ» բառը ունի «առաջադրութիւն» իմաստը եւ անոր համար է, որ կը սիրէ յիշուիլ խումբ մը վերացական բառերու հետ ու կազմել բարդ արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Անմատչելի նպատակ», «Կեանքի նպատակ», «Սուրբ նպատակ», «Վսեմ նպատակ»։ Բայց, արդեօ՞ք այսպէս էր միշտ, ի՞նչ է անոր ծագումը, ունէ՞ր այլ իմաստ։ «Նպատակ» բառի առեղծուածը բացայայտելու համար այժմ դիմենք ստուգաբանութեան եւ հայոց պատմութեան հնագոյն էջերուն։
Օտարամուտ է «նպատակ» բառը։ Ըստ լեզուաբաններու ունի իրանական ծագում։ Կը կարծուի թէ կազմուած է երկու բաղադրիչներէ. նի+պատակ։ «Պատակ» բառը իրանական եւ կովկասեան բազմաթիւ լեզուներու մէջ կը նշանակէ «նետ», իսկ «նի» մասնիկը՝ «վայրէջք, անկում»։ Հետեւաբար, «նպատակ» բառը մեր նետաձիգ նախահայրերու համար ունէր գործնական պարզ իմաստ- նետի նշանառութեան կէտը, նշաւակ, թիրախ։ Զարգանալով այս իմաստէն ան նաեւ նշանակեց՝ որս եւ մրցանակ, ու գրաբար հայերէնը հարստացաւ պատկերալից նոր արտայայտութիւններով. «Կէտ նպատակի», «Ուղղել ի նպատակն» (նշան առնել), «Հարկանել ի նպատակն», «Առնուլ, կամ՝ յափշտակել զնպատակն» (մրցանակին տիրանալ)։ Իսկ ժամանակակից հայը կը գործածէ անոր արդի իմաստով շինուած դարձուածքները. «Նպատակ ունենալ», «Նպատակին հասնիլ», «Նպատակին ծառայել»։ Հայոց լեզուի բառապաշարին մեծ նպաստ բերաւ «նպատակ» գոյականը։ Ան ունի 60-ի չափ բարդ եւ ածանց բառ։ Նպատակ չունիմ բոլորը արտատպելու, սակայն կ՚արժէ քանի մը ածական յիշել, քանզի հետաքրքրական են. բարենպատակ, ինքնանպատակ, չարանպատակ, վերջնանպատակ, նպատակազուրկ, նպատակախոյզ, նպատակամիտում, նպատակամղում, նպատակաորոշ, նպատակասլաց, նպատակավրէպ։ Նպատակի բացակայութիւնն ալ բառ եղաւ՝ աննպատակ։ Հայոց լեզուի ամենամեծ երկու նպատակնե՞րը։ Ըսեմ, «նպատակայարմարութիւն» եւ «աննպատակայարմարութիւն»։
«Նպատակ» բառը եւ անոր հետ հիւսուած գրականութիւնը, յարգելի ընթերցող, մերթ ժպտադէմ է, մերթ տխրադէմ։ Կախում ունի, թէ հայոց պատմութեան ո՛ր էջը բացեր էք։ Քնարական եւ հերոսաշունչ են այն էջերը, ուր հայը որսորդ է, իսկ տրտում եւ մռայլ են ա՛յն էջերը, ուր հայն է որսը։ Այժմ այդ երկու երեսներուն ծանօթանանք գրական լաւագոյն ստեծագործութիւններէ առնուած մէջբերումներով։
«Նպատակ» բառի առաջին պատուաբեր գործածութիւնը մեզի պարգեւեց Արցախի իշխան Եսայի Ապումուսէն։ 854 թուականին երբ արաբ զօրավար Բուղան սպառնական թուղթ յղեց Եսայիին՝ պահանջելով, որ ան իջնէ հայրենի Քթիշ ամրոցէն եւ յանձնուի իրեն, Եսային հետեւեալ պատասխանը տուաւ այդ աւազակին. «Դու նպատակ՝ եւ աղեղն իմ խոցոտիչ»։
Օր մը պայքարող ձեռքերը անհետացան, մարտական ոյժերէն զրկուեցաւ հայրենիքը ու մենք պարտուեցանք։ «Նպատակ» բառը հեռացաւ իր որսորդի ռազմատենչ ոգիէն։ Այդ օրերուն, «նպատակ»ը փայփայած գրիչներէն մէկը Տիրան Չրաքեանն էր։ Հոգեւոր խոր ներաշխարհի տէր Չրաքեանը արտադրեց երկնասլաց միտքեր, ինչպէս՝ «Ի՜նչ է, թռչո՜ւն ծովային, քո նպատակ... Երկինքին կապոյտը, ջինջ ու խորին յատակ աշխարհքին, որու բազմազանութեան միանգամա՚յն կը պատշաճի իբրեւ հուսկ տիեզերական նպատակ... Բոլոր կենդանութեանց երազն է յաւերժակենսութեան երկինք մը. բոլոր այս այրումներուն նպատակն է լուսավառ անեզրութիւնը»։ 19-րդ դարը ունի գաղափարախօս հեղինակներու բոյլ մը։ Շարունակենք վայելել անոնց ցոլքը։ Ռուբէն Սեւակը անոյշ վտակի մը հարցում ուղղեց. «Ո՞ւր կը վազես աննպատակ», վտակը հծծեց, «Թո՛ղ, որ երգեմ լոյսն ու մութին, / Ի՜նչ փոյթ թէ մահն է քայլ մ՛անդին, / Ես սիրահար եմ մարմանդին»։ Արշակ Չօպանեանը անձնական նպատակի որոնման մէջ էր. «Եթէ չունի նպատակ Արարչութիւնն ահագին, Քու կեանքդ իրեն ունենայ թող նպատակ մը պայծառե։ Սիպիլը որոշեց կեանքի փուշերուն վրայէն անցնիլ երգով եւ տաղով. «Ու ես միշտ կ՚երգեմ ու միշտ կը խնդամ անփոյթ՝ վիշտերուն / Սին եւ վաղանցուկ. / Զի նպատակս է իմ յոյս ու նեցուկ. / Կեանք պիտի տանիմ ծարաւ»։ Աւետիք Իսահակեանը Արարչագործ աստղին բացաւ իր վշտահար սիրտը ու հարցուց. ‹‹Ո՜ւր ես վանում մեզ երկրի հետ, / Ի՞նչն է կեանքի նպատակ. / Ի՞նչ ես կապել մեզ նիւթի հետ, / Դարձրել մահին հպատակ››։ Իսահակեանը ունէր անբեկանելի տենչ, կարելի չէր անոր խոչընդոտել. «Եւ անվախ, հպարտ, գլուխս բարձր, / Սլաքից արագ ես պիտի թռնեմ, / Ամբոխի վրայով պիտի թռնեմ ես, / Դէպի նպատակս, միշտ հեռուն, հեռուն»։ Զապէլ Եսայեանը յորդորեց համամիութենական բարձրագոյն նպատակ մը որդեգրել. «Նիւթական խնդիրներէն վեր եւ դուրս, վեհ նպատակներ կան… եւ այդ նպատակներուն հասնելու համար պէտք է, որ ամբողջ ազգը, հարուստ, աղքատ միանան»։ Կամքի եւ պայքարի ռազմաշունչ քերթողն էր Սիամանթօն, որ ունէր նպատակ հետապնդող անձի արթնութիւնը. «Կանգ մի՛ առներ սրաթռիչ երիվար, նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար։ Այդ օրերուն, երբ ազգը երկար դարերու թմբիրէն նոր արթնցած, լարած էր իր լայնալիճ աղեղը, հայու շրթունքները մրմնջացին այս խօսքերը. «Ահա՛ կ՚երթամ, սիրելի քոյր, / Նպատակս է բարի, / Չենք դիմանար, մենք գերի ենք, / Իրբ վեց հարիւր տարի. / Մի՛ լար քոյր իմ, մ՛ողբար, քոյր իմ, / Վերադարձիս սպասէ»։
Մեր նետը չհասաւ նպատակին, կրկին ցմրուր քամեցինք պարտութեան բաժակը։ Ապա մտածեցինք, թէ ինչո՛ւ։ Պատասխան տուին երեք այրեր։ Նախ յիշեմ Զմիւռնիա ծնած հրապարակագիր, պատմաբան, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ Մարկոս Աղաբեկեանը։ «Գարեգին Սրուանձտեանց- Ազգային ողբերգութիւն» թատերախաղի մէջ ան ըսաւ. «Ախ մենք ամէնքս երկպառակ ենք, երկպառակ. / Կորուսինք գահ, կորուսինք թագ աննպատակ»։ Ապա Շահան Շահնուրն է, որ վերլուծեց մեր գոյութեան եւ չգոյութեան հայցը. «Ահա թէ ինչու պարտուածներ ենք։ Պարտուածներ ենք որովհետեւ [...] չկռուեցանք, չխածինք, չմաքառեցանք։ [...] Մենք մեր անձէն դուրս չելանք, չունեցանք նպատակ»։
Բայց եղեր էին օրեր, եւ դեռ ըլլան օրեր, խաղաղութիւն տիրէ հայոց աշխարհի վրայ, իմաստութիւն իջնէ երկինքէն մանանայի նման, «նպատակ» բառն ալ դառնայ սիրոյ խօսք, ինչպէս դար մը առաջ ան դարձեր էր գեղջկական երգ. «Ծաղիկ ես բաղի միջին... / Աչք ու ունքին, / Խելք ու մտքին, / Անոյշ տեսքին, / Յարիս առնեմ հասնեմ / Իմ նպատակին»։
