ՄԵՐԿ

Փար­­­­թամ կին էր։ Ու­­­­նէր սա­­­­հուն կոր գի­­­­ծեր, հա­­­­րուստ եւ պա­­­­րու­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­ւած ծալ­­­­քեր, ճոխ զիստ, իրա­­­­նի լայն օղակ­­­­ներ, իսկ աւե­­­­լի վե­­­­րը՝ պա­­­­րարտ կաթնտու յար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­րանքներ։ Այ­­­­տե՞րն անոր... Սի­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­տես էին, որոնց վրայ կար­­­­ծես կա­­­­խուած ըլ­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­յին եր­­­­կու խնձոր­­­­ներ։ Եւ, անոր բրոն­­­­զէ ծի­­­­ծա՜ղը, սա­­­­ռած, գրե­­­­թէ յա­­­­ւեր­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­կան։ Այս կի­­­­նը իր մարմնա­­­­կան բա­­­­րեմաս­­­­նութիւննե­­­­րը կտոր մը իսկ ծած­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­լու պէտք չէր ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ցած, ամօ­­­­թալի վի­­­­ճակ, եթէ նկա­­­­տի առ­­­­նենք, թէ արե­­­­ւելեան բաղ­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­քի մը գո­­­­լոր­­­­շիին մէջ չէր գտնո­­­­ւեր ան, այլ՝ մայ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­քաղա­­­­քի մը բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­մարդ հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­յին պար­­­­տէ­­­­­­­­­­­­­­­զի մէջ։ Աւե­­­­լին՝ արո­­­­ւես­­­­տով կո­­­­փուած իր շնորհնե­­­­րը ան­­­­հուն գթու­­­­թեամբ մը ամէն օր կը բաժ­­­­նէր բնա­­­­կիչ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն, ինչպէս նաեւ մե­­­­զի՝ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նիք այ­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­լող խումբին.

- Պա­­­­րոն, ի՞նչ է ասի­­­­կա։

- Եթէ քրքջալդ դադ­­­­րեցնես կը պա­­­­տաս­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­նեմ... Փա­­­­թիլ, ասի­­­­կա քո­­­­լոմ­­­­պիացի աշ­­­­խարհահռչակ ժա­­­­մանա­­­­կակից ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­նագործ Պո­­­­թերո­­­­յի ստեղ­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծութիւնն է, արո­­­­ւես­­­­տի կտոր մը։

- Խո­­­­շո՜ր կտոր մը։

- Փոք­­­­րիկ չէ, կ՚ըն­­­­դունիմ։ Պատ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­ռը այն է, թէ նա­­­­խատե­­­­սուած է հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­յին ցու­­­­ցադրու­­­­թեան հա­­­­մար։

Ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­նին շուրջ կը սկսին միւս աշա­­­­կերտներն ալ հա­­­­ւաքո­­­­ւիլ։ Զար­­­­մանքի ալի­­­­քը կ՚անցնի ու անոնք առա­­­­տօրէն կը լու­­­­սանկա­­­­րեն այդ բրոն­­­­զէ մեր­­­­կութիւ­­­­նը։ Այժմ, պա­­­­տանի­­­­ները թող կշտա­­­­նան այդ անակնկալ տե­­­­սարա­­­­նը դի­­­­տելէ, իսկ մենք քիչ մը զրու­­­­ցենք «մերկ»ի գե­­­­ղեց­­­­կօ­­­­­­­­­­­­­­­րէն զգես­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­ւորո­­­­ւած պատ­­­­մութեան մա­­­­սին։

Սա­­­­կաւա­­­­թիւ են այն բա­­­­ռերը, որոնք կրնան յա­­­­ւակ­­­­նիլ «մեր­­­­կի հնու­­­­թեան հաս­­­­նիլ, քան­­­­զի այս բա­­­­ռը Ադա­­­­մի եւ Եւա­­­­յի անհնա­­­­զան­­­­դութեան պտուղն է։ Բա­­­­ռը հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­ւոր լե­­­­զու չմտաւ «մօր­­­­մէ մերկ»։ Աս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­ւածա­­­­շունչը ու­­­­նի 49 հատ «մերկ», եօթը հատ «մեր­­­­կութիւն», եր­­­­կու հատ «մեր­­­­կանդամ» եւ մէկ հատ «մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­պարա­­­­նոց»։ Ծննդոց գիր­­­­քի մէջ կը գտնենք հե­­­­տեւեալ վկա­­­­յու­­­­թիւննե­­­­րը. «Եւ էին եր­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­քեան մերկ, Ադամ եւ կին իւր» եւ «Գի­­­­տացին զի մերկ էին»։ 5-րդ դա­­­­րուն երբ հայ­­­­կեան բա­­­­ռերը մա­­­­տենա­­­­գիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն կը ներ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­յանա­­­­յին՝ «մերկ» միավան­­­­կը ար­­­­դէն ու­­­­նէր պա­­­­ճու­­­­ճո­­­­­­­­­­­­­­­ւած ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­քին եւ պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րալից ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւններ, ինչպէս՝ «Գլուխ նո­­­­րա մերկ» եւ «Սու­­­­սեր մերկ ի ձե­­­­ռին նո­­­­րա»։ Շատ ժա­­­­մանակ չան­­­­ցաւ, որ բա­­­­ռը իր վրայ առ­­­­նէր փո­­­­խաբե­­­­րական իմաստներ։ Այ­­­­լեւս, ան ո՛չ թէ միայն «տկլոր» էր, այլ նաեւ՝ պա­­­­տեանէն հա­­­­նուած (սուր), բու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­կանու­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­նէ զուրկ (լեռ), տե­­­­րեւ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րէ զուրկ (ծառ), ան­­­­զարդ (սե­­­­նեակ), ինչպէս նաեւ՝ բա­­­­ցայայտ (աղ­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­թիւն)։

Հա­­­­րուստ է անոր հան­­­­դերձա­­­­դարա­­­­նը, ուրկէ կա­­­­խուած են բարդ եւ ածանց բա­­­­ռերու ընտրա­­­­նի մը՝ 56 կտո­­­­րէ բաղ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցած։ Բո­­­­լորը հագ­­­­նիլ կա­­­­րելի չէ, բայց փոր­­­­ձենք քա­­­­նի մը աչ­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­ռու նմոյշ. մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­թեւ, մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­լանջ, մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­խօս, մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­տիտ եւ մեր­­­­կոտն։

Յու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­րէն «γυμνάσιον» (եիմ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­սիոն) բա­­­­ռի նմա­­­­նողու­­­­թեամբ ենք շի­­­­նած հե­­­­տեւեալ բոյ­­­­լը. մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­մարտ, մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­մար­­­­տութիւն, մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­մար­­­­տիկ, մեր­­­­կակրթու­­­­թիւն եւ մեր­­­­կակռիւ։ Պատ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­ռը այն է, թէ հին Յու­­­­նաստա­­­­նի մէջ մարմնա­­­­մար­­­­զանքը պէտք էր կա­­­­տարո­­­­ւէր՝ մերկ, որ­­­­պէսզի մար­­­­զի­­­­­­­­­­­­­­­կը կա­­­­րենար իր գե­­­­ղակերտ նրբու­­­­թիւննե­­­­րը ցու­­­­ցադրել։ Դուք ար­­­­դէն կռա­­­­հեցիք, թէ «եիմ­­­­նոս» բա­­­­ռը կը նշա­­­­նակէ՝ մերկ։ Ու­­­­րախ ենք, որ այ­­­­սօր աշ­­­­խարհա­­­­բարը «մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­րան»ի փո­­­­խարէն կ՚օգ­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­ծէ «մար­­­­զա­­­­­­­­­­­­­­­րան» բա­­­­ռը։ Իսկ աշ­­­­խարհի բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ լե­­­­զու­­­­ներ եւ անոնց մար­­­­զիկնե­­­­րը որ­­­­դեգրած են «gymnasium» բա­­­­ռը, առանց գի­­­­տակ­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­լու, թէ բուն ի՛նչ կը նշա­­­­նակէ ան։ Յի­­­­շել կ՚ար­­­­ժէ, թէ մեր գրա­­­­բարա­­­­խօս հի­­­­ները ըսեր են. «Մերկ ընդ մերկ մարտնչել»։ Ըմբշա­­­­մար­­­­տի նկա­­­­րագ­­­­րութիւնն էր անի­­­­կա։ Իսկ հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան մա­­­­տեան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը լի են ու­­­­շագրաւ մեր­­­­կութիւննե­­­­րով, այ­­­­սինքն գրա­­­­կան ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւննե­­­­րով, որոնք ծալք-ծալք ըն­­­­կողմա­­­­ցած են մեր մա­­­­գաղաթ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն վրայ։ Նա­­­­յուածք մը նե­­­­տենք այդ գե­­­­ղեց­­­­կութիւննե­­­­րուն. «Մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­պարա­­­­նոց լու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­թիւն», «Մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ մե­­­­ղօք», «Մեր­­­­կագլուխ (հա­­­­մար­­­­ձակ) պատ­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­ցէ՛ք», «Մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­մարտ նա­­­­հատա­­­­կու­­­­թիւն», «Մեր­­­­կասցի զպատ­­­­մուճանն իւր»։

Իսկ, դուք գի­­­­տէ՞ք, թէ Մու­­­­շը ին­­­­չո՛ւ այդպէս անո­­­­ւանո­­­­ւած է։ Վաղնջա­­­­կան ժա­­­­մանակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն երբ Աստղի­­­­կը Արա­­­­ծանիի ջու­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­րուն մէջ գի­­­­շերա­­­­յին լո­­­­գանք կ՚ըն­­­­դունէր, հայ կտրիճ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը բլուրնե­­­­րու վրայ խա­­­­րոյկներ կը վա­­­­ռէին անոր գե­­­­ղեց­­­­կութեան հիանա­­­­լու հա­­­­մար։ Սա­­­­կայն, աս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­ւածու­­­­հին Տա­­­­րօնի դաշ­­­­տը մշու­­­­շով կը պա­­­­տէր ու կը քօ­­­­ղար­­­­կէր իր մեր­­­­կութիւ­­­­նը։ Այ­­­­նուհե­­­­տեւ, գա­­­­ւառը կո­­­­չուե­­­­ցաւ նախ Մշուշ, ապա՝ Մուշ։

Եւ եկաւ բա­­­­նաս­­­­տեղծնե­­­­րու եւ աշուղնե­­­­րու նոր սե­­­­րունդ մը, որ «մերկ» բա­­­­ռի վրայ զե­­­­տեղեց պսպղուն զար­­­­դեր, ինչպէս հա­­­­յու­­­­հիի զգես­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­մը կ՚ամ­­­­բողջա­­­­նար նախ­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­զարդ գլխա­­­­զար­­­­դով, մե­­­­տաք­­­­սեայ վզնո­­­­ցով եւ ար­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­թափայլ գօ­­­­տիով։ Այդ հո­­­­սան­­­­քի մէջ, նախ Դա­­­­նիէլ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նը հե­­­­թանո­­­­սացաւ.

«Մերկ ըլ­­­­լաս դուն բա­­­­նաս­­­­տեղծի մ՚հոգ­­­­ւոյն պէս»

«Եւ հե­­­­թանոս այդ մեր­­­­կութեանդ ներ­­­­քեւ»։

Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նի գծած մէկ այլ պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րի մէջ հո­­­­ղը կը պատ­­­­րաստո­­­­ւէր մայ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­նալու. «Սեր­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նողն է... Ոտ­­­­քին առ­­­­ջեւ ան­­­­դաստան­­­­ներն հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի / Կը տա­­­­րածեն մեր­­­­կութիւննին ան­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­րոյր»։ Սիաման­­­­թօն կար­­­­դաց մա­­­­նուկ միտ­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րը. «Մես­­­­րո՜պ,... Դո՜ւն մա­­­­նուկնե­­­­րու մերկ ու­­­­ղե­­­­­­­­­­­­­­­ղէն / Մին­­­­չեւ հան­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­րը ցոլ­­­­քեր ցա­­­­նող, / Գի­­­­տակ­­­­ցութեանց ան­­­­գի՜ւտ փա­­­­րոս»։ Այդ տղա­­­­ները առա­­­­տօրէն գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծեցին նաեւ «սուր մեր­­­­կացնել» ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւ­­­­նը, եւ սա պա­­­­տահա­­­­կան չէր, քան­­­­զի անոնք հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նիքի ազա­­­­տագրման գա­­­­ղափա­­­­րով ամ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­ցու­­­­ցած էին իրենց գօ­­­­տինե­­­­րը, եւ պէտք ու­­­­նէին հին օրե­­­­րու փառ­­­­քի պատ­­­­կերնե­­­­րուն։ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նը նկա­­­­րագ­­­­րեց հա­­­­յոց ար­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­ներու խի­­­­զախու­­­­թիւնը. «Թու­­­­րը մերկ միշտ ափին մէջ շո­­­­ղար­­­­ծարծ... Գնաց թամ­­­­բեց երի­­­­վարն ու խա­­­­ւարին մէջ, ան­­­­տես, ան­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­տացաւ քա­­­­ռատ­­­­րոփ, փայ­­­­լակնա­­­­ցայտ ամ­­­­պի պէս»։ Ար­­­­շակ Չօ­­­­պանեանը հիացաւ Աշոտ Ողոր­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­ծին. «Ու կը տես­­­­նեմ ահա պատ­­­­կերն ալ առ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­գեղ / Մերկ սու­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­րուն կայ­­­­ծակնա­­­­ցայտ ընդհա­­­­րու­­­­մին»։ Սիաման­­­­թօն շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կեց, «Թոյլ տո­­­­ւէք որ ձեր ամէն մէ­­­­կուն պա­­­­տեանէն / մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցած սու­­­­րը պող­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­տէ / Սա՚ մեր քա­­­­րուտ, ու դա­­­­ժան, ու մութ ու անո­­­­ղորմ ճամ­­­­բան... / Մին­­­­չեւ Նպա­­­­տակը լու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­ւորէ»։

Այդ սու­­­­րը մնաց օդի մէջ, սա­­­­ռած, ու մեր մեր­­­­կութիւ­­­­նը, որ բա­­­­նաս­­­­տեղծա­­­­կան էր, իմա­­­­ցական, դի­­­­ցաբա­­­­նական, եր­­­­բեմն ռազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­շունչ եւ հե­­­­րոսա­­­­կան, հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­պեցաւ օտա­­­­րի աչ­­­­քին, որ մե­­­­զի նա­­­­յեցաւ այսպէս. «Ստրուկներ էք, պէտք է պա­­­­րէ՛ք եւ մեր­­­­կանդամ եւ հո­­­­լանի», «...Յե­­­­տոյ ջա­­­­հով մը բռնկե­­­­ցու­­­­ցին մերկ մար­­­­միննե­­­­րը հարսնե­­­­րուն»։ Սիաման­­­­թօն էր այդ պատ­­­­կերնե­­­­րու դի­­­­մաց աղա­­­­ղակո­­­­ղը։ Իսկ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նը ակա­­­­նատես եղաւ մէկ այլ ող­­­­բերգու­­­­թեան. «Սեպ ժայ­­­­ռին դէմ խա­­­­չեր են եօթը այ­­­­րեր մեր­­­­կանդամ / Դահ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­պետ­­­­ներն հե­­­­ռացեր են խա­­­­ւարին մէջ ար­­­­դէն»։ (Ու­­­­րախ եմ, որ աշա­­­­կերտնե­­­­րը աս­­­­դին չեն նա­­­­յիր, անոնք դեռ կը դի­­­­տեն բրոն­­­­զէ ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­նը)։

Բայց, յե­­­­տոյ, իր ինքնու­­­­թեան վե­­­­րադար­­­­ձաւ «մերկ»ը։ Թու­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեանը իմաս­­­­տութիւն տո­­­­ւաւ անոր. «Մին­­­­չեւ էսօր իմ օրում / Մարդ չեմ տե­­­­սել ես շո­­­­րում. / Մար­­­­դը մերկ է ու անինչ, / Սիրտ ու­­­­նի լոկ իր փո­­­­րում», Գու­­­­սան Շե­­­­րամը սի­­­­րեր­­­­գեց. «Գա­­­­լիս եմ դուռդ իբ­­­­րեւ մերկ աղ­­­­քատ, / Մի լի­­­­նիր ան­­­­սիրտ, եղիր գթա­­­­ռատ»։

- Փա­­­­թիլ, դա­­­­սըն­­­­կերնե­­­­րուդ կ՛ըսես, որ եր­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­լու ժամն է, վե­­­­րադառ­­­­նանք հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­շարժ։

- Հի­­­­մա ո՞ւր, պա­­­­րոն։

- Սա­­­­սունցի Դա­­­­ւիթ, որ ու­­­­նի մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցած սուր։

- «Մեր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցած սու­­­­ր» ի՞նչ է։

- Հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­շար­­­­ժի մէջ կը պատ­­­­մեմ։

Ճամ­­­­բան հա­­­­ճելի դարձնե­­­­լու հա­­­­մար վա­­­­րոր­­­­դը կը բա­­­­նայ ձայ­­­­նասփիւ­­­­ռը։ Հան­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­շար­­­­ժի մեր­­­­կութիւ­­­­նը կը լե­­­­ցուի Ռո­­­­պէրթ Ամիր­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­նեանի ձայ­­­­նով եւ Ալի­­­­սիա Կի­­­­րակո­­­­սեանի խօս­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րով. «Նե­­­­րիր ինձ, / Ես քեզ ցաւ եմ պատ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­ռել... / Սէ­­­­րը այդպէս է, / Դառն է, / Յօ­­­­շոտող... / Իմ հո­­­­գին բոց է / Ու մերկ է որ­­­­պէս / Մեր­­­­կութեան նկար... / Եւ մերկ ոտ­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րին / Մեղ­­­­քի թե­­­­լեր են / Խճճուել ահա»։