Հին թրքական ասացուածքին համաձայն, որոշ տրամաբանութիւն կայ մինչեւ կամուրջը անցնիլ, արջուն քեռի ըսելու մէջ։ Մարդ պէտք է իր ուժերու սահմաններուն գիտակցի եւ ըստ այնմ վարուի։ Այս խնդրին մէջ տարօրինակութիւնը կը սկսի, երբ կամուրջը անցնելէն ետք, այսինքն վտանգը թօթափելէ ետք կը շարունակես արջուն քեռի կոչել։
Հայ-թրքական կամ հայ-ռուսական յարաբերութիւնները յաճախ կը յիշեցնեն այս ասացուածքը։ Թէ Օսմանեան կայսրութիւնը, թէ հանրապետական Թուրքիան, միւս կողմէ թէ ռուսական կայսրութիւնը, թէ Խորհրդային միութիւնը եւ թէ ներկայ Ռուսիոյ դաշնակցութիւնը աւելի հզօր պետութիւններ եղած են բուռ մը Հայաստանի դիմաց։ Ուրեմն զարմանալի չէ որ պատմութեան որոշ հատուածներուն այդ հզօրութեան դիմաց զիջող դիրքի մէջ մնանք։
Մեր խնդիրը, ոչ թէ ժամանակաւոր ռազմավարութիւն, այլ ազգային յատկութիւն ըլլալով արջը քեռիի վերածելու երեւոյթով կը յայտնուի։
Այս սիւնակի վրայ նախապէս ալ խօսած ենք հայ ժողովուրդի մայրենի լեզուներէն մէկուն ալ թրքերէն ըլլալուն մասին։ Նկատի ունենալով ազգի արեւելեան հատուածը, թէեւ աւելի նուազ ազդեցութեամբ, նման համոզում կարելի է վերագրել ռուսերէնի եւս։ Այստեղ «աւելի նուազ» համեմատութիւնը առնչուած է ժամանակի տեւողութեան։ Վերջապէս թուրքերու հետ մեր հարեւանութիւնը շատ աւելի երկարատեւ եղած է բաղդատմամբ ռուսաց։
Ինք նոյնիսկ ազգ հասկացողութիւնը հայերէ շատ աւելի ուշ իւրացուցած թուրքին լեզուն ի՞նչպէս յաջողեցաւ հայ ժողովուրդին բերնին մէջ հարազատ գետին մը գտնել։ Այս հարցումին իբր պատասխան կրնանք յիշել բռնի պարտադրանքի վարկածը։ Մի գուցէ գործօններէն մէկը ըլլայ, բայց ինքնին գոհացուցիչ պատասխան մը չէ։ Կ՚երեւի աւելի համոզիչ ըլլայ «պետականութիւն» բառի նշանակութիւնը։ Որովհետեւ շատ մը տեղեր հայախօսութենէ դադրելով թրքախօսութիւնը իւրացնելը կամաւոր նախասիրութիւն մը ըլլալով յայտնուեցաւ։
Նման նախասիրութիւնը այսօր ալ կը շարունակուի թէ թրքերէնի, եւ թէ ռուսերէնի հանդէպ։ Աւելին՝ օտար լեզուի նկատմամբ այս հակումը իր բնական անդրադարձը ունեցաւ նաեւ հայոց աւանդական անձնանուններու վրայ։ Աւելի քան կէս դարէ ի վեր, թրքահայութիւնը իր զաւակները անուանակոչելու համար կը դիմէ ոչ հայկական անուններու։ Այդ հոսանքը սկսաւ նախ եւրոպական, արեւմտեան փառքերու մերձեցմամբ, ապա հետզհետէ վերածուեցաւ թրքաշունչ անուններ որդեգրելու աղտին։ Նոր սերունդը ժամանակավրէպ, կամ աւելի տարածուն արտայայտութիւնով «տէմօտէ» կը համարէր մեր ազգային ինքնութեան երաշխիքը եղող անունները։ «Մատ մը չօճուխին Անթառամ տիյէ անո՞ւն մի կը դրուի» կը հարցնէին նոր սերունդի փափկասուն հայ քաղքենի տիկինները։
Նման մտածելակերպը յաղթահարելու, ստորնութեան բարդոյթը թօթափելու երաշխիքը ոչ կոյրզկուրայն ազգայնականութիւնն է եւ ոչ ալ եկեղեցին։ Փորձութեամբ տեսանք երկուքին ալ անբաւարարութիւնը։ Ազգայնական ձեւացողները պայքարեցան թրքախօսութեան դէմ, իրենց զաւակները դարձնելով անգլիախօս կամ ֆրանսախօս։
Փրկութեան երաշխիքը Հայաստանի Հանրապետութիւնն է, հայոց պետականութիւնը՝ իր բազմաբնոյթ կառոյցներով։
Հոգ չէ թէ հոն ալ Լեւոնէն ետք կարգաւ թագաւորեցին Ռոպէրթը, Սերժը եւ հիմա ալ Նիկոլը։
Վհատելու պատճառ չկայ, հայ ազգը յաւերժի ճամբորդ է, եւ անցած ուղիին մէջ ապագայի սերունդները յետադարձ կը դիտեն այս օրերը ու կը ցաւին մեր վրայ «խեղճերը ի՞նչ պարապ խնդիրներ հոգ ըրած են» ըսելով։
