- Թմբին մեղրո՞վ, թէ՝ առանց մեղրի։
- Մեղրով, պարոն։
- Գիրքը հաւնեցա՞ր։
- Դեռ պահարանին մէջ է։ Ուզեցի հոս բանալ։
Ու Լորենին, հայկական գրականութեան սիրահար այդ աշակերտուհին, տաղանդաւոր ասմունքող մը միեւնոյն ժամանակ, զգուշութեամբ կը բանայ Պոլիսէն ուղարկուած փոքրիկ ծրարը ու կը յայտնուի Ռուբէն Զարդարեանի կազմած ընթերցարանը՝ «Մեղրագետ»։
- Ուրեմն, որոշած ես հայկական հին գիրքեր հաւաքել։
- Սիրած գրողներս։
- Գաւաթ մը եւս կ՚ուզե՞ս։
- Այո, շնորհակալ եմ…
Լորենին դգալ մը եւս մեղր կը դնէ իր թմբիին մէջ ու կը սկսի երկիւղածութեամբ թերթել իր հաւաքածոյի անդրանիկ հատորի մեղրագոյն էջերը։ Միջոցին կը զրուցենք «Մեղրագետ»ի, «մեղր» բառի եւ այն գրական արժէքներու մասին, որ հայը «մեղր»ով ստեղծեր է։
- Լորենի, «մեղր» բառը բնիկ հայկական է։ Մեր պատմագիրները, ինչպէս Խորենացին եւ Դրասխանակետցին, խօսեր են հին Հայաստանի լորենիի անտառներու եւ անոնց պարգեւած մեղրերու մասին։
- Ես զգացեր էի, թէ կարեւոր անուն մը ունիմ։
- Գիտես, թէ մեղրը շատ թանկագին է եւ աստուածային։ Յոյն դիցաբանութեան անմահութեան ըմպելիքը՝ նեկտարը, կը պարունակէր լորենիի մեղր։
- Կասկած չունիմ, թէ «մեղր» բառն ալ ունի իր համով պատմութիւնը։
- Ի հարկէ… Մեր լեռնաշխարհի ջերմ արեւուն տակ հազարաւոր տարիներ հասունցաւ, ապա օծեց հայու քիմքը։ Ոսկեդարուն, Մեսրոպ Մաշտոցի եւ թարգմանիչ սուրբերու մատներէն մեղր կաթեցաւ Աստուածաշունչի մագաղաթեայ էջերուն վրայ։ 67 քաղցր կաթիլ։ Ո՛չ մէկ գիրքի մէջ այսքան «մեղր»։
- Չարենցը յիշեցի. «Ես իմ անուշ Հայաստանի արեւահամ բառն եմ սիրում»։
- Հայրենիքը, Լորենի, բառացիօրէն մեղրահամ է։ Բա՛ց Հայաստանի տեղանուններու բառարան՝ ու կը տեսնես, թէ Բաղէշէն Կարին, Կեսարիայէն Երզնկա, Արցախէն Սիւնիք, կարծես թէ մեղր է ծորած լեռներն ի վար ու համեմեր է հայրենի գետերն ու ձորերը, գիւղերն ու գաւառակները… Մեղրաբուն, Մեղրագոմ, Մեղրակում, Մեղրածոր, Մեղրակեր, Մեղրաձոր, Մեղրանոց, Մեղրաշատ, Մեղրաշէն, Մեղրաջուր, Մեղրաքաղաք, Մեղրաքար, Մեղրբեր, Մեղրեսան, Մեղրի…
- Եւ իմ գիրքս՝ Մեղրագետ։
- Եւ Մեղրագետը… Մշոյ դաշտը արեւելքէն արեւմուտք ջրող, յետոյ սրբազան Արածանիին միացող մէկ այլ աստուածային պարգեւ։
- Անոր ջուրե՞րն էին, ուրեմն Ռուբէն Զարդարեանի ներշնչման աղբիւրը։
- Անկասկած։ Լորենի, գետը կ՚ունենայ իր վտակները եւ լորենիի հսկայ ծառը իր ճիւղերը։ Տարբեր չէ «մեղր» բառը։ Հնդեւրոպական «mel» արմատը թեւեր տարածեր է իր մեղրախարիսխէն, դէպի արեւմուտք եւ դէպի արեւելք ու դարձեր՝ meli, mel, mél, mil, miel, miele, mielo, miere, miցd… Իսկ մեր հայրենի գաւառներուն մէջ, հարազատ մեղրը հոսեր է տեղական գոյնով եւ համով. Զէյթունի մէջ մե՛ղռը, կամ՝ մեղյը, Գորիսի մէջ՝ մէ՛ղրը, Սեբաստիոյ եւ Ռոտոսթոյի մէջ՝ մէռղ, Տիգրանակերտի, Սվետիոյ (Մուսա Լեռ) եւ Թիֆլիսի մէջ՝ միղր, Համշէնի մէջ՝ մէ՛ղրը... «Մեղր»ը աւելի քաղցրացաւ երբ ածանց եւ բարդ բառեր բերաւ. ինչպէս՝ մեղրախոտ, մեղրատու, մեղրամոմ, մեղրահաց, մեղրախարիսխ, մեղրամիս...
- Մեղրալուսին... Քոյրս այս աշուն կ՚ամուսնանայ։
- Գիտեմ։ Մեղրահամ կեանք կը մաղթեմ։ Ապա... մեղրածորան, մեղրածոր, մեղրանոյշ, մեղրագինի, մեղրալից, մեղրախնձոր, մեղրաջուր, մեղրաշէն, մեղրահան, մեղրացօղ, մեղրաքաղ, մեղրեալ, մեղրուկ, մեղրատանձ, մեղրածուկ, մեղրօղի, մեղրադդում, մեղրածաղիկ, մեղրածուծ, մեղրապոպ, մեղրասունկ։ Ըստ 1881 թուականին Պոլսոյ մէջ լոյս տեսած «Բառարան սուրբ գրոց» աշխատասիրութեան «... Սուրբ Գրոց մէջ յիշուած մեղուն հաւանականապէս մեղրագործ մեղուն է»։
- Եւ ան է, որ կը քաղցրացնէ նաեւ մեր թմբին։
- «Մեղր»ով շինուած դարձուածքներով կը համեմուին նաեւ մեր առօրեայ խօսակցութիւնները։ Լիութեան մէջ ապրողներուն կ՚ըսենք «մեղրի մէջ կը կենայ», խայտառակուածներուն եւ խօսակցութիւններու առարկայ դարձած անձերուն՝ «մի մատ մեղր դարձաւ», ծանր եւ վիրաւորական խօսքերուն՝ «մէկ փութ մեղրող չի կլլուիր», բարեհամբոյրներուն՝ «դէմքէն մեղր կը վազէ», իսկ, շատ մտերմացած անձերուն՝ «մեղր ու կարագ դարձան»։ Իսկ կան մարդիկ, որոնց «բերնէն մեղր կը թափի», «մեղրաբերան» են։ Ուրֆայի հայերն ալ ունեցեր են իրենց տեղական մէկ դարձուածքը. «Մեղրըմոմ քիմին (պէս) է», այսինքն անձը շուտ համակերպող է։ Անշուշտ մեր գրականութիւնն ալ համտեսեց «մեղր»ը։ Աստուածաշունչի թարգմանութենէն 500 տարի անց, երկու ոսկեփայլ կաթիլ մեղր ալ կաթեցաւ Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» գիրքի էջերուն վրայ։ Ահա մէկը.
«Լուացեալ լինիմ, եւ ոչ պայծառանամ,
Արեւու ծագեալ, եւ ոչ լուսաւորիմ,
Մեղր ճաշակեմ, եւ ոչ քաղցրանամ»։
Լորենի, մեղրը նաեւ դարձաւ գեղեցկուհիի շրթունք։
«Մէջքդ՝ նոճի-չինարի պէս, գոյնդ ֆրանկի ատլաս է.
Լեզուդ՝ շաքար, շուրթդ՝ մեղր, ակռեկքդ մարգրիտ-ալմաս է.»
- Սիրահար աշուղ մը ըլլալու է։
- Սայաթ-Նովան։ Իսկ Յովհաննէս Թումանեանի համար՝ պատճառ պատերազմի։
- «Մի կաթիլ մեղր», իմ մանկութեան սիրելի պատմուածքը։
- 1913 թուականին Թիֆլիսի մէջ լոյս տեսաւ մեղրաթաթախ գիրք մը. «Մեղրատու բոյսեր Անդրկովկասում»։ Նոյն թուականին եւ լոյս տեսաւ քու գիրքդ, «Մեղրագետ»ը։ Ութը հատոր են անոնք։ Փորձէ բոլորը հաւաքել… Իսկ Դանիէլ Վարուժանի համար մեղրը նշանակեց… հայոց գիրերը։ Ահա, անոր խօսքերը. «Փառք հայ տառերուն, որոնք անիմանալի խնամիութեամբ մոգական գրիչներու տակ հաւաքուած՝ Եղիշէին լեզուն ոսկի ըրին, Բագրատունիինը՝ ադամանդ, եւ Ալիշանինն ու Հայրիկինը՝ մեղր քաղցրահոս»։ Վարուժանը եւ Զարդարեանը... Լորենի, այս հանճարները, մեղրածորան գրիչներ, չկարծես, թէ ունեցան մեղրահամ կեանք։ Անոնք ապրեցան... դառնութիւնը։ Ապա, եկաւ Յովհաննէս Գրիգորեանը, կիւմրեցի մեծ բանաստեղծը, որ երգեց Հայաստանի մեղրադառն պատմութիւնը.
… Եղել են նաեւ ուրիշ օրեր՝ բաց են եղել դռները երկնքի,
մանանայ է իջել թանձր ու խիտ, քաղցր մեղրի նման,
հաստ շերտով նստել է գետնին եւ մազանօթներով
թափանցել է խորքերը հողի՝ յարձակուել են չորս կողմից,
պատառ-պատառ են առել, յօշոտել են մոլուցքով,
քաղցր բոյրից խենթացած վայրի զեռուն ու գազան…
… Մնացել է ափիս մէջ նշխարաչափ մի պատառ,
Ամէն կողմից կրծոտուած մեղրաբլիթ… Հայաստան։
- Պարոն, հիմա լաւ գիտեմ, թէ ո՛ր հեղինակները պիտի հաւաքեմ։
- Չես վրիպիր, եթէ սիրտով հաւաքես։ Թմբի մը եւս…
- Այո, շնորհակալ եմ... մեղրով։
