Վայելեցինք 52 շաբաթներու ամենէն աւագը եւ զօրաւորը՝ Աւագ շաբաթը։ Հոգեւոր հայրերը բոլորիս յիշեցուցին, թէ ինչ որ հիւանդութիւնն էր մարմնին համար, մեղքն ալ նոյնն էր հոգիին համար, ապա ջերմեռանդ աղօթքով խոստովանեցանք մեր մեղքերը«Մեղայ Աստուծոյ»։ Նախորդ յօդուածիս մէջ, յարգելի ընթերցող, կը յիշէ՞ք, մենք փորձեցինք հասկնալ մեր բոլոր մեղքերուն արմատը։ Տխրեցանք նաեւ տեսնելով, թէ քաղաքական գետնի վրայ, հայրենիքի մէջ դեռ կը բնտռենք մօտիկ անցեալի ձախողութիւններու եւ ռազմական պարտութիւններու մեղաւորները։ Իսկ գրական աշխարհի մէջ, կարդացինք, թէ միջնադարուն ունցեր ենք բազմաթիւ մեղաւորներ՝ Մեսրոպ Մաշտոցէն մինչեւ Սայաթ-Նովա՝ վարդապետ-բամաստեղծներ, անփորձ աշուղներ, սիրավառ տաղասացներ եւ մատեաններ ընթօրինակող ալեհեր, դողդոջ գրիչներ։ Իսկ այսօր կը ծանօթանանք ժամանակակից գրիչներու գրական-քնարական մեղքերուն, յուսալով, թէ խոստովանանքի արցունքները եւ գարնան անձրեւներու ջինջ կաթիլները մաքրեն մեր բոլոր մեղքերը ու այս աշխատանքը հասնի իր նպատակին։
Մեղքի զաւակները
«Մեղք» բառը ծնունդ տուաւ բազմաթիւ արտայայտութիւններու եւ դարձուածքներու։ Զանոնք կարելի է կոչել «մեղքի զաւակներ», ինչպէս՝ գրաբարախօս մեր նախահայրերու ընտիր խօսքերը. «Քո է մեղն», «Ոչ իմ է մեղն», «Ի մեղս արկանել», «Խոստովանել զմեղս իւր», բոլորն ալ ժամանակակից հայու համար հասկնալի արտայայտութիւններ։ Մեր դասական լեզուն նաեւ մեզի ծանօթացուց մեղքի փոքր ու մեծ տեսակները. «Մեղք փոքր», «Մեղք թեթեւ», «Եօթն մահուչափ մեղք», «Սկզբնական մեղք», «Ներգործական մեղք»։ Իսկ այսօր գրական էջերու մէջ յաճախ կը հանդիպինք «Սիրոյ մեղք», «Երեւակայութեան մեղք», «Երիտասարդութեան մեղքեր», «Մեղքի վարդեր», «Մեղքի շուշաններ» արտայայտութիւններուն, ինչպէս նաեւ այս խօսքին, որ բազմաթիւ բամբասանքներու պատճառ է, անլուալի մեղադրանք եւ կեանքի դժբախտութիւն՝ «Մեղքի զաւակ»։
Մեղքը խաղ չէ
1800-ական թուականներուն «մեղք» բառը սկսաւ հայկական գիրքերու վրայ յայտնուիլ, որպէս խորագիր։ Այդ գիրքերու տպագրավայրերու աշխարհագրութիւնը լայնատարած է այնքան, որքան լայնատարած էին մեր մեղքերը։ Այժմ ծանօթանանք այդ թուղթէ «մեղաւորներուն». «Մեղքի մեծանալոյն եւ զօրանալոյն համար», Մոսկուա, Լազարեանց տպարան, 1840, Կալկաթա, 1841։ Ապա լոյս տեսաւ դաստիարակչական գիրք մը. «Մեղքը խաղալիք չէ», Զմիւռնիա, 1844։ Պոլսոյ Զարդարեան տպարանը 1880 թուականին հրատարակեց բղջախոհութեան վնասները բացատրող օգտաշատ գիրք մը՝ «Օնանու մեղքը կամ գիջական ախտերու հետեւանքներ»։ Ըստ երեւոյթին պոլսահայերը այդ օրերուն Աստուծոյ պատուիրաններէն հեռանալու վտանքի մէջ էին։ Այնուհետեւ, 1883 թուականին Զարդարեանը հարկադրուեցաւ մէկ այլ գիրք տպելու՝ «Եօթն մահացու մեղքեր»։ Իսկ դուք հիմա կ’ուզէք գիտնալ, թէ հայկական տպագրավայրերու մէջ ո՚րն էր ամենէն «մեղաւորը», ո՚ւր տպուեցան «մեղք» բառի առաջին գիրքերը։ Պատասխանը շատ հեռու չէ Երեւանէն. Շուշի քաղաքն է ան։ Իսկ գիրքեու անուննե՞րը… Ըսեմ. «Մեղքի մեծանալոյն եւ զօրանալոյն համար», Բողոքական քարոզիչներու տպարան, 1833, եւ «Մեղքն խաղ անելոյ բան չէ», նոյն թուական։
Պոլսահայ մեղքեր
Պոլսահայ գեղապաշտ քնարը 1900 թուականներուն «մեղք» բառը ազատօրէն գործածեց, անոր տալով սիրային-քնարական գրաւչութիւն մը։ Ռուբէն Սեւակը մայրաքաղաքը դիտող Փրինքիփօ կղզիին մէջ, թոքախտէ տառապած օրերուն, բարեգթութեամբ գրեց. «Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ զիս սիրեցիր, Փոքրի՚կ աղջիկ, քեզի մեղք էր»։ Դանիէլ Վարուժանը նկարագրեց «առաջին մեղքըե… «Բոպիկ ոտքով մեռա՜ծ ուլին քով կանգնած՝ / Լացա՜ւ, լացա՜ւ, եւ արիւնլուայ ձեռքերով / Իր թաց աչքերը շփեց, / Մինչ գլխուն վրայ կը թօշնէին յասմիկներն, / Հրապուրուած կոյսն իր անուշ / Մեղքը լացաւ»։
Կովկասի մեղաւոր աչքերը
Հայկական գեղապաշտ գրականութեան արեւելեան ճիւղի մէջ Վահան Տէրեանն էր այն բանաստեղծը, որ երգեց մեղքի քաղցրութիւնը։ «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն մեղքի «անծայր ծով» է։ Եթէ թերթենք այդ գիրքի էջերը, կը հասկնանք թէ ո՛վ է մեղաւոր եւ ո՛վ է անմեղ։ Ահա քանի մը տողիկ. «Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր, / Գիշերի պէս խորհրդաւոր»։ Ի՜ նչ պարզ է. աչքերն են մեղաւոր, սեւ եւ խոր աչքերը. «Քո մեղաւոր, խորհրդաւոր աչքերը մութ, / Որպէս թովիչ իրիկնամուտ… Քո աչքերի անծայր ծուում մեղքն է դողում»։ Օր մը Տէրեանի սիրած կոյսը, որպէս «հրապոյր», մօտեցաւ անոր, խոնարհեցաւ եւ այդ թոքախտաւորին տուաւ համբոյր մը։ Համբոյը մե՞ղք է։ Տէրեանը կը պատասխանէ. «Մթնում բորբոքուեց մի արնոտ համբոյր, / Մեղքի պէս թովիչ, ցաւի պէս խելառ»։ Իսկ մեղքը, ըստ Տէրեանի, հարկաւոր էր աղտեղած սիրտերու համար։ Տղան մեզի տուաւ հետեւեալ խրատը. «Մի ափսոսա մեղքիդ համար - սիրտը մաքրող սուրբ հուր է նա»։
Մե՞ղք է սիրել
Կոստան Զարեանը, «Նաւը լերան վրայ» վէպի հեղինակը, ազատամարտիկի յուշատետրի հիման վրայ գրի առաւ «Տատրագոմի հարսը» լայնաշունչ բանաստեղծութիւնը։ Պատմութեան մէջ Սանանը, մարտիկի նոր հարս, որ ունէր նուշ աչքեր, եօթը տարի սպասեց որ փեսան տուն գայ։ Տղան ուխտ է ըրած իր հրացանի հետ, որ ցկեանս պէտք է որ մնան անբաժան։ Օր մը Սանանի կամքը կը թուլանայ ու կը սիրէ՝ օտար տղայ մը։ Լուրը լեռներու վրայ կը տարածուի եւ աղջիկը կը յայտնուի լեռներու դաժան Աստուածներու սահմռկեցնող դատարանին առջեւ. Սանանը ինքնապաշտպանութեան եւ իր մահացու մեղքը արդարացնելու անյոյս փորձ մը կը կատարէ ու կ’աղերսէ. «— Ես սիրեցի… մե՞ղք է սիրել… ես ոչ ոքի երդում չտուի / Մնալ այրի, մնալ մինակ, ընդմի՜շտ մինակ… / Ես սիրեցի, մե՞ղք է սիրել»… Կիւմրեցի բանաստեղծ, արձակագիր եւ թարգմանիչ Մկրտիչ Արմէնը «Հեղնար աղբիւր» վիպակի մէջ կարծես կը փորձէր Սանանին պաշտպանել. «Ո՞վ ասաց, թէ սէրը մեղք է, ո՞վ է գրել այդ օրէնքը»։ Իսկ իրանահայ բանաստեղծ, լեզուաբան եւ թարգմանիչ Վարանդը «Մեղք մեղրաթոյր» քերթուածի մէջ մեղրահամ ու անմեղ իրիկնապատկեր մը նուիրեց մեզի. «Նստած՝ դատարկ քո աթոռին նայում, / Կարօտում եմ քաղցր ժպիտդ մեղսոտ, / Մեղքոտ աչքերիդ մոմերն վառվռուն, / Թաւ շշուկներիդ, երանգը մեղրոտ»։
Վերջին մեղքը
Այսօր, յարգելի ընթերցող, յուսամ մաքրեցինք մեր մեղքերու հաշիւը ու պատրաստ ենք նոր կեանքի մը։ Որպէս հրաժեշտ կ’առաջարկեմ կրկին հրաւիրել Նաղաշ Յովնաթան տաղասացը, նախորդը եւ աւագը Սայաթ Նովայի։ Ան էր, որ նախորդ յօդուածի մէջ մեղմաբար ըսած էր, «Նիստ, քո մեղքերդ լաց, Նաղաշ Յովնաթան, / Աշխարհս անցաւոր է, չէ մնացական», հաւատալով, թէ արցունքը կը մաքրէ բոլոր մեղքերը։ Իսկ այսօր մեր սիրելի տաղասացը, խօսի սիրոյ մեղքի մասին, թէ գեղեցիկը, հայ, թէ օտար, մարդուն կը դարձնէ մեղաւոր մը՝ անոր սիրունատես պատկերով հարբած.
Ես Նաղաշն եմ, մեղաց ծով եմ,
Նոցա սիրովն գինով եմ,
Խապար չեմ, թէ ինչպէս գովեմ
Վրաստանայ գոզալներն։
