Նկատելով, թէ արդէն հասեր է շաբաթներուն ամենէն աւագը եւ զօրաւորը՝ Աւագ շաբաթը, երբ հոգեւոր հայրերը եկեղեցիներու բեմէն իրենց քարոզներու մէջ բոլորիս պիտի յիշեցնեն, թէ ինչ որ հիւանդութիւնն է մարմնին համար, մեղքն ալ նոյնն է հոգիին համար, ապա ջերմեռանդ աղօթքով հայը պիտի խոստովանի իր մեղքերը- խմբական եւ անձնական-, ու պիտի ըսէ «Մեղայ Աստուծոյ», այսինքն մեղք գործեցի Աստուծոյ առջեւ, իսկ քահանան թողութիւն պիտի շնորհէ բոլորին, ձայնելով՝ «Քաւեալ լիցին քեզ մեղք քո», միեւնոյն ժամանակ, քաղաքական գետնի վրայ դեռ հայրենիքի մէջ մօտիկ անցեալի ձախողութիւններու եւ ռազմական պարտութիւններու համար կը բնտռենք մեղաւորներ, յարգելի ընթերցող, որոշեցի ստուգել «մեղք» բառի պատմութիւնը ու հասկնալ մեր բոլոր մեղքերուն արմատը, հաւատալով, թէ այս աշխատանքով կարելի ըլլայ, մի գուցէ, մաքրել անցեալի մեղքերը ու զանոնք հակակշռած ըլլալ պտղաբեր գործով։
Առաջին մեղաւորը
Թիւով շատ են մեղաւոր հայերը։ Բայց, ուզեցի գիտնալ, թէ ո՛վ էր գրաւոր հայերէնի առաջին մեղաւորը։ Բոլոր աղբիւրները մատնանշեցին մէկ անուն- Մեսրոպ Մաշտոց։ Այս սուրբն է որ գրեց մեր առաջին հոգեւոր երգերը ու իր իսկ ստեղծած նորագիւտ նշանագիրերով խոստովանեցաւ հետեւեալ ձեւով.
Մեղք իմ բազում են յոյժ,
Ծանր են քան զաւազ ծովու.
Այս յուզիչ քառեակը, ըստ երեւոյթին, բաւարար չէր իր բոլոր մեղքերը արտասանելու, Սուրբ Մեսրոպ ըսաւ. «Ի խորս մեղաց ծովու տարաբերեալ ծփիմ, նաւապետ բարի, փրկեա՚ զիս»։
Մեղքի տոպրակը
Հայը կը «գործէ» մեղք, ապա ջերմեռանդ աղօթքով մեղմօրէն կ’ըսէ. «Հաւատամք… ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց»։ Գիտենք, թէ բազմաթիւ են մեղքի դրդապատճառները, բայց անոր լեզուական արմատը մէկ է, «մեղ», միավանկ մը որ կը նշանակէ՝ սխալիլ, խաբել։ Այս բառը սերտ կապեր ունի «մոլորիլ, մոլորութիւն» բառերու հետ։ Հայը, իր բազում մեղքերը արտայայտելու համար մտայղացաւ նաեւ բազմաթիւ պատկերալից բառեր, ինչպէս՝ մեղապարտ, մեղադիր, չքմեղ, չքմեղանք, սակաւամեղ, երկրամեղ, մեղսաթաթաւ, մեղսակից։ «Մեղք» բառի մեծկակ եւ ծանրակշիռ տոպրակի մէջ մտան նաեւ բազմաթիւ դարձուածքներ. «Մեղք համարել», «Մեկուն մեղքը առնել», «Մեղքը գալ», «Մեղքը վիզը»։ Հայը, պատահեցաւ նաեւ, որ «իր վրայ առաւ» ուրիշի մեղքը, եւ «մտաւ» մեղքի տակ՝ այսինքն ուրիշի դժբախտութեան պատճառ դարձաւ։ Իսկ «մեղաւոր» դարձուածքներու առաւել պատկերալիցն է «Մեղքի տոպրակ», այսինքն՝ շատ մեղքեր գործած մարդ։ Յարգելի ընթերցող, կ’առաջարկեմ աւելի չքրքրել այդ տոպրակը, վախնալով, թէ այլ մեղքեր անսպասելիօրէն յորդին անոր խորքերէն։ Այժմ անցնինք յաջորդ խորագիրին։
Ես ի՞նչ «միխկ» գործեցի
Ի՜նչ մեղք, որ հայ հեղինակը «մաքուր» հայերէնով գրեց բազմաթիւ պատմութիւններ։ Երանի անոնք աւելի յաճախ եւ առատօրէն օգտագործէին գաւառացիի հարազատ լեզուն։ Այն ժամանակ աւելի համեղ լեզու կը լսէինք ու կը սորվէինք, թէ հայը Ալաշկերտի, Հաճընի եւ Մշոյ մէջ կը գործէր «մեխք», Թիֆլիսի մէջ «միղ» եւ «միխկ», Մուսա լերան, Տիգրանակերտի մէջ «միխք», Գորիսի, Արցախի մէջ «մէխկ», իսկ Սեբաստիոյ եւ Պոլսոյ մէջ «մէխք»։ Շնորհակալ ենք թատերագիր Գաբրիէլ Սունդուկեանին, որ իր թատերախաղերը Կովկասի բարբառով գրեց. «Վա՛, միխկ չէ՞… խիղճ էրեխերքը միխկ ին… Խիղճ ախչկան միխկ չէ՞»։
718-րդ մեղքը
Հայը որ ազատ ու անտարբեր կ’ապրէր լեռներու իր հեթանոս կեանքը, 301 թուականին բռնեց Աստուածաշունչ մատեանը ու տեսաւ, թէ գոյութիւն ունին մեղքեր, անհամար, պատժելի, գոյութիւն ունէր նոյնիսկ «սկզբնական» մեղք մը։ Սարսափած շարունակեց ընթերցել Գիրքը ու տեսաւ եօթը մեղք, բոլորը մահացու… բղջախոհութիւն, որկրամոլութիւն, ծուլութիւն, ագահութիւն, բարկութիւն, հպարտութիւն եւ նախանձ։ Գիրքը խօսեցաւ նաեւ այսպէս. «Մեղք մեր բազմացան առաւե՚լ քան զգլուխս մեր», «Ցանկութիւնն յղացեալ՝զմեղս ծնանի, եւ մեղքն կատարեալ՝ զմահ ծնանին»։ Սուրբ գիրքի մէջ գրուած, յիշուած մեղքե՞րը… Վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ, որն ասեմ, որն խոստովանիմ, այնքան շատ են- 718 հատ։ Ահա քանի մը զգայացունց օրինակ. մեղք ձեռոց, մեղք մահաբեր, մեղք՝ մահապարտութեան, բերանոյ, խորհրդոց, անձին իմոյ, անօրինաց, կամայ, ակամայ եւ վերջինը՝ «մեղք դստեր»։
Տիրամայր քաւիչ մեղաց
450 թուականին պատմահայր Մովսէս Խորեանցին Սուրբ Մարիամ աստուածածնին նուիրեց բանաստեղծութիւն մը ու Աստուածամօր ապաւինեցաւ որպէս հովանի եւ որպէս մեղքերու քաւիչ. «Սիւն լուսոյ եւ ամպհովանի, սուրբ կոյս, / Անիծից լուծիչ եւ քաւիչ մեղաց»։ 8-րդ դարուն բանաստեղծուհի եւ երաժշտուհի Սահակդուխտ Սիւնեցին իր անունի տառերով յօրինեց Աստուածամօր նուիրուած մեղեդի մը։ Անոր վերջին տան՝ «Տ» տառի վրայ ազնուուհի Սիւնեցին ըսաւ. «Տո՛ւք զփառս ի բարձունս… / Եւ փրկեաց զարարածս ի մեղաց. / Օրհնեա՛լ ես դու ի կանայս, / Բերկրեալ տիրամայր եւ կո՚յս»։ Իսկ ԺԱ. դարուն, Վանայ ծովու ափերուն, Գրիգոր Նարեկացին գրեց «Տաղ Յայտնութեան» ստեղծագործութիւնը եւ մեզի սորուեցուց, թէ Տիրամայրը մեղքերու լուծիչ է. «Կոյս Մարիամ՝ տաճար բանին. / Աւետի՚ս տանն Ադամայ, / այսօր լուծան անէծք մեղացն»։
Մեղաւոր գրիչը
Իր խուցի մէջ մատեաններ ընթօրինակող ճգնաւորը ամէն անգամ, որ գիրք մը աւարտեց, յիշատակարանի մէջ խօսեցաւ իր անձի մասին, թէ ինչքան մեղաւոր եւ անարժան մարդ է ինքը. «Ով անձն իմ եղկելի, զամէն կեցար մեղօք իլի (լեցուն)», Հեթում գրիչ, 1297, «Մեղօք իլի Ստեփանոս գրիչս յիշեայ», Ստեփանոս գրիչ, 1484, «Ես Յովասափ մեղօք ի լի. / Չգործեցի մաս մի բարի», ծաղկող եւ գրիչ Յովասափ սարկաւագ Սեբաստացի, 1535, «զՏառապեալ գրողս զանպիտան Յա-կոբս, որ եմ մեղօք ի լի», պատմիչ, ժամանակագիր, աշխարհագրագէտ Յակոբ Կարնեցի, 1639։ Յիշատակարանը յաճախ կ’ունենար «գրառաջք», այսինքն նամակի, թուղթի (կարճ նամակ), կոնդակի, հրովարտակի նախաբան-սկսուածք, որ ուղղուած կ’ըլլար պատուիրողին կամ ստացողին եւ կը գրուէր այնպէս, թէ գրիչը ինքն իրեն աւելի ցած կը դասէ գովերգելով հասցէատէրը։ Ահա «մեղաւոր» ձեռագրի մը օրինակը. «Ես անարժան, / Մեղօք լցեալ եմ զանազան, / Զերդ նաւ ի ծովն ալեկոծման»։
Մե՞ղք է սիրել
Միջնադարու հայ տաղասացը երգեց աշխարհաբար լեզուով, սիրեց աշխարհը, գարունը, իր եարը, վերակենդանացած բնութիւնը եւ երկրային կեանքի բարիքները։ Այդ երգիչներէն Ղարիպ Մկրտիչը ի՜նչ խօսքեր հիւսեց իր եարի համար… Ահա Մայիս ամսուան մէջ գրած իր երկարաշունչ գովասանքէն քանի մը զմայլելի տողիկներ, «Վարդ ու մանուշակ դու անուշահոտ / Խելքս կու տանիս / Երեսդ լուս կու տայ / Խնծոր ես / Կու փայլիս ներքեւ տերեւին / Ծառայ լինիմ, ա՛ռ դու զիս զգերիս ի մէջ (ներեցէք խօսքս) ծծերուդ / Հոգի՛, ծոցդ գզած բամբակ, ճերմակ, քնքուշ է / Լեզուդ անուշ է»։ Ղարիպ Մկրտիչի (եւ իր սիրածի) համար «մեղք» բառը սիրային զրոյցի մեղմ եւ անմեղ մէկ մասնիկն էր։ Այդ պատճառով տաղասացը ըսաւ. «Դու մի՛ մեռնիր, մեղք ես, մեռնիմ քեզ համար… Աջապ ես քեզի մեղքդ չե՞մ ի գար, երբ կանանչիդ վրայ կարմիրդ հագար»։ Բայց, հայ տաղասացը, չես գիտեր ինչո՛ւ, ծերութեան տարիներուն, կարծեց եւ հաւատաց, թէ մեղք էր սիրելը, ինքը մեղքերով է լեցուած՝ դարձած է, իր խօսքով, «աղտոտ մեղաւոր» մը, եւ ի՜նչ մեղք, հրաժարեցաւ իր քնարէն ու յանցաւորի նման տրտմեցաւ. «Աղտեղացայ մեղօք լցեալ աշխարհի», Ազարիա Ջուղայեցի, «Ծերացար եւ ի դուռն մահու հասար… / Աղտեղի մեղօք լցեալ Յակոբ», Յակոբ Թոխաթցի, «Վաղն դժոխքն է ինձ ի դէպ, որ եմ լցեալ մեղօք անդէպ», Քոթան Խլաթեցի։ Թորոս Պոլսեցին խոնարհած զղջաց. «Ես Թորոս մեղօք լցեալ, / Ելեալ Սեբաստիա եկեալ, / Դատարկ անուն արժանացեալ, / Գործոց բարեաց թափուր մնացեալ»։ Աւետիք Վարդապետ Եւդոկացին գրեց հետեւեալ ինքնաքննադատութիւնը. «Անիրաւ միտք եւ անպիտան մարմին իմ / Թուլացան բարեաց, որ դիզացան մեղք իմ»։ Նաղաշ Յովնաթան տաղասացը, նախորդը եւ աւագը Սայաթ Նովայի, մեղմաբար ըսաւ, թէ արցունքը կը մաքրէ բոլոր մեղքերը. «Նիստ, քո մեղքերդ լաց, Նաղաշ Յովնաթան, / Աշխարհս անցաւոր է, չէ մնացական»։
Կը խրատենք չմեղանչել
Աշուղը ժողովուրդ դաստիարակող մարդ է։ Հետեւաբար, իր պարտականութիւնն է բոլորին խրատել մեղքերէ հեռու մնալ։ 1300 թուականին Ֆրիկը խոստովանեցաւ, թէ աձրեւի կաթիլներու չափ մեղք ունէր. «Կու տիրէ առ իս շատ մեղք զինչ անձրեւն»։ Ապա, բոլորիս տուաւ երկու խրատ, որ մենք ալ չթրջուինք իրեն նման. «Մարդիկ, մի անհոգ կենաք, զձեր մեղաց աղտն լուացէք… Ողորմեցէք աղքատաց ու նացմով (անոնց հետ) զմեղքն քաւեցէք»։ 16-17-րդ դարերու հայ տաղերգու Ազարիա Ջուղայեցին բացատրեց, թէ մենք շատ զգոյշ պէտք է որ ըլլանք երբ գինիի սեղան նստինք. «Յորժամ որ դու գինի նստիս, շատ մի՛ խօսիր, / Զքո ընկերոջն աղէկն ասա, վատ մի՚ ասեր, / Զայլոց մեղք հրապարակաւ մի՛ բամբասեր»։ Իսկ ի՞նչ կը պատահի, երբ մարդը չանսայ վարդապետ հայրերու խրատները։ 1500 թուականին որդեկորոյս Աստուածատուրը դողդոջ ձեռքերով գրեց «Ողբ ի վերայ մանկանց» երկը, ու դժբախտ հայրը մահը ընկալեց որպէս երկնային պատիժ. «Էրէկ ես ուրախ էի, / միթէ տէր էի աշխարհիս, / Րոտեալ եմ մեղօք իլի, / առաւել քան զծովն աւազի»։
Քանի մը մեղաւոր կը փնտռուի
Այսօր, Աւագ շաբթուան նախաշեմին, երբ կը պատրաստուինք մրմնջել մեր մեղքերը, եւ երբ հայրենիքի մէջ դեռ քանի մը մեղաւոր պէտք է լուալու համար մօտիկ անցեալի քաղաքական եւ ռազմական մեղքերը՝ քրքրեցինք «մեղք» բառի առաջին հազարամեակի պատմութիւնը՝ 5-րդ դարէն մինչեւ 1500 թուականը։ Յաջորդ յօդուածը, յարգելի ընթերցող, կը ծրագրեմ, որ խոստովանութիւնն ըլլայ Թէքէեաններու, Վարուժաններու եւ Տէրեաններու գործած քնարական մեղքերու։ Հրաժեշտ տալէ առաջ անշուշտ կը փափաքիմ հայրենի մամուլի նպատակայարմար խորագիրներ մէջբերել. «Փաշինեան-Ալիեւ հերթական հանդիպումը չի կայանայ. ո՞վ է մեղաւոր», «Ո՞վ է մեղաւոր զօրամասի հրդեհի համար», «Ում են քաղաքացիները համարում Մարտի 1-ի գլխաւոր մեղաւոր», «Պատերազմի պարտութեան մէջ մեղաւոր է Արցախի ԱԱԾ-ն»։
Չափաւոր մեղքը
Մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը, թող «Ինչքան որ ուժերս ներել, / Ներել եմ մեղքերդ» եւ «Ո՞ւմ սուտ մեղքով ես մեղքդ հերքելու» տողերու հեղինակ, Պաքու քաղաքի «Խորհրդային գրող» ամսագրի գրական աշխատող, Կասպեան նաւատորմի նաւաստի Համօ Սահեանը ըլլայ մեր վերջին հիւրը ու պատմէ իր սիրածի մեղքերը՝ այժմ երգի վերածուած բանաստեղծութեան մէջ.
Դու ուզեցիր, որ ինձ
Քո մեղքերով չափեմ
Ու մեղքի տակ մնամ,
Քո մեղքերի վրայ…
