ՄԵՏԱՂ

Նորայր Տատուրեան

Կը մօտենայ 1905-ի ձմեռը։ Անիի մէջ հնաբան Թորոս Թորամանեանին եւ պեղումներ կատարող արշաւախումբին վերջին օրն է։ Հոն են նաեւ աշխատանքներուն ռուս առաջնորդը Նիկողայոս Մառը եւ գեղանկարիչ Արշակ Ֆէթվաճեանը։ Վերջինը հիւրաբար Անի եկած է հնութիւնները նկարելու համար։ Սուրբ Աստուածածին մայր տաճարին առջեւ, պարզ սեղանի մը շուրջ կը նստինք։ Սեղանին գլխաւոր եւ ամենէն ներկայանալի առարկան պղնձեայ սամովար մըն է, հանդերձ իր ճերմակ յախճապակի թէյամանով։

- Մեզի համար, կ՚ըսէ Մառը, թէյ խմելը ծիսակատարութիւն մըն է։ Ռուսաստանի մէջ կայ «սամովարին շուրջ նստիլ» արտայայտութիւնը, այսինքն ընկերային երկար զրոյցներ ունենալ գաւաթ մը թէյի հետ։

Եւ պղնձեայ այդ սամովարին մէջ եռացող թէյը կը բանայ Անիի մէջ յայտնաբերուած առարկաներու մասին խօսակցութիւն։

- Պեղումներու այս եղանակը անսպասելիօրէն արդիւնաբեր էր, կ՚ըսէ Մառը։ Կաւէ ամանները, արձանիկները, փայտափորագրուած գրքակալները՝ բոլորը կը մտածենք հաւաքել, դասաւորել, ապա ցուցադրել թանգարանի մը մէջ։ Յարմարագոյն շինութիւնը համոզուած եմ, թէ մաքսատունն է։

Իսկ Թորամանեանը յափշտակուած կ՚երեւի մետաղեայ գտածոներով.

- Երեւան հանեցինք հարիւրաւոր կենցաղային առարկաներ.... Բայց առաւել տպաւորիչ էին երկաթէ, պղինձէ, արծաթէ եւ ոսկիէ շինուած եկեղեցական իրերը. մեծ ու փոքր խաչեր, բուրվառներ, սկիհներ, ճարմանդներ, գօտիներ, սուր մը եւ եռոտանի աշտանակներ։ Բոլորին մէջ ամենէն տպաւորիչը՝ Ս. Աստուածածին մայր տաճարի ջահը... Եօթանասուն սանտիմ տրամագիծ ունեցող շրջանակ մըն է, որ ընդուներ է 114 գունաւոր ապակի լապտերներ։ Ունի տասներկու թեւ, որոնք զարդարուած են արծիւներով, վիշապներով եւ պղնձեայ վեց աղաւնիներով։

- Պարոններ, ստուգաբանականօրէն, -պէտք կ՚ըլլայ աւելցնել-, ձեր երեւան հանած բոլոր առարկաները «մետաղներ» են։ «Մետաղ»ը յունարէն փոխառութիւն է, բունը՝ μέταλλον, մետալլոն.- հանք, հանածոյ, մետաղ եւ ջուր հանելու համար բացուած փոս։ Անոր արմատներն են յունարէն երկու բայեր. «մետալլաօ»՝ փնտռել, քննել, հարցնել, որոնել, խուզարկել, «մետալլան»՝ պրպտել, որոնել, հետախոյզ ըլլալ, հետապնդել։ Ուստի ի՛նչ որ բահն ու բրիչը լոյս աշխարհ կը բերեն՝ երկաթ ու արծաթ, կաւ ու փայտ, կամ ջուր, կամ քարիւղ՝ բոլորն ալ «մետաղ» են։

- Մետաղը, (կը միջամտէ Ֆէթվաճեանը), երկրաբաններու եւ հնաբաններուն համար հարուստ գիւտ է, բայց յանցագործերու համար՝ պատիժ։ Ինչպէս լատիններու «damnare in metallum» եւ «condamnare ad metalla» արտայայտութիւնները կը վկայեն, «մետաղք» բառը «տաժանակիր աշխատանք» է, «աքսորավայր», ուր դատապարտեալները կ՚աշխատին հանքերու մէջ։

- Իսկ մեր լեզուին համար իսկական հարստութիւն եղաւ ան. մետաղաբան, մետաղագործ, մետաղաձոյլ, մետաղեայ, մետաղապարան, մետաղանման... Պարոն Ֆէթվաճեան, Պաքուի ձեր նկարչական ցուցահանդէսը մեծ արձագանգ գտաւ։ Իսկ այժմ գրախանութներու մէջ կը տեսնեմ բացիկներ, ուր պատկերուած են Անիի աւերակներուն նուիրուած ձեր ջրաներկ աշխատանքները։

- Վիեննայի մէջ տպուեցան անոնք։ 15 հատ են։ Իսկ հիմա կ՚ուզեմ մայր տաճարը նկարել։ Մեծ ջրաներկ մը պիտի ըլլայ, մօտաւորապէս յիսունով եօթանասուն սանտիմ։

Երբ արշաւախումբի հաւատարիմ ծառան կը լեցնէ մեր պարպած բաժակները, բոլորս կ՚անդրադառնանք, թէ այս զրոյցը կը պարտինք «սամովարին»։ Չենք ուզեր զայն անտեսել ու կը ստուգենք այդ բառն ալ։ Մառը հպարտութեամբ կը բացատրէ.

- Ռուսերէն է. կազմուած է «սամօ»՝ ինք, եւ «վարիտ»՝ եռալ բառերով։

- Կրնանք անմիջապէս հայացնել. «ինքնաեռ»։

- Պարոն ստուգաբանութիւն, կը խնդրէ Ֆէթվաճեանը, հաճեցէք Պարոն Թորամանեանը եւ զիս լուսանկարել։ Ասիկա մեր հրաժեշտի թէյն է։

- Անկասկած սամովարն ալ կ՚ուզէք նկարին մէջ։

- Անշուշտ։ Ան մետաղներուն ամենէն բուրումնաւէտն է եւ այս զրոյցին հերոսը։