Պատմութիւնը կը շարունակէ մխալ...
Զգոյշ պէտք է քալել հայկական մոխիրներու վրայ... Անտեղի քրքրե՞լ զանոնք՝ սրբապղծութիւն է, քանզի դեռ կը մխայ այդ սպիտակ վերմակին տակ հանգչածներուն յիշատակը։ Հետեւեալը՝ «մոխիր» բառի դեռ մխացող պատմութիւնն է։
Յարգելի ընթերցող, 5-րդ դարէն մինչեւ Սիամանթօ եւ մինչեւ Պարոյր Սեւակ, հայ ողբերգակներ «մոխիր» բառով է, որ նկարագրեր էին հայոց դատարկ ու խաւար շէները, երբ մոխրադէմ ասպատակողներ, վայրենի աղաղակներով մեր լեռնաշխարհը կը դարձնէին, Յովհաննէս Թումանեանի խօսքով՝ «մշտական սեւ ու սուգի մի հովիտ» ու մեզի կը մնային «խեղճ ու լալկան երգեր»։ Այդ օրերուն Վահան Տէրեանը իր գլուխը երկու ձեռքերուն մէջ առած պիտի հառաչէր. «... Մոխիր երկիրս»։ Հայրենիքի սրտաճմլիկ պատկերները նկարագրելու համար մեր գրիչներուն անշուշտ պէտք էին բազմապիսի ածականներ։ Ուստի «մոխիր» երկվանկը, գիտակցելով տեղի եւ ժամանակի անհրաժեշտութիւնը՝ դարձեր էր «մոխրապատ», «մոխրաթաթախ», «մոխրաթաղ», «մոխրատարած» եւ «մոխրամած»։ Բայց, օրեր եղան ու «մոխիր»ը որպէս սպեղանի՝ ծածկեց մեր վէրքերը, ապա հայ ժողովուրդը իր մոխիրներէն վերածնաւ ու դարձեալ երգեց իր ազատ երգը։ Այն ժամանակ քնարերգակներ մեր պատմութեան մոխիրներուն մէջ գտան յաւերժութիւն եւ սէր։ Կ՚ուզէ՞ք լսել, թէ ինչպէ՛ս կը հնչէր այդ երգերէն մէկը... Ականջ տուէք Պարոյր Սեւակի «Անլռելի զանգակատուն» բանաստեղծութեան ղօղանջին.
Թէ այրուեց էլ, ո՛չ, չի՜ կորչում...
… Ոգին մեր հայութեան
Աւելի ճիշտ՝ չի՜ մոխրանում...
Չի մոխրանում,
Այլ ճախր անում,
Սաւառնում է ոգին հայի։
Կ՚արժէ յիշել նաեւ, թէ նոյն բանաստեղծութեան մէջ ներկայ էր նաեւ Յովհաննէս Թումանեանը, ներկայացուած որպէս՝ «մոխրակալած հոգի»։
Երբ շատեր կը կարծէին, թէ հուր է պէտք մոխիր դառնալու համար եւ փայտն է որ միայն կ՚այրի, Թիֆլիսի մէջ այրեցաւ՝ սիրտ մը- Սայաթ-Նովան էր ան։ Եղիշէ Չարենցի «Երազ Տեսայ» բանաստեղծութեան մէջ Սայաթ Նովան, սազը ձեռին, կը մօտենայ Չարենցին ու կ՚ըսէ. «Սիրտս վառուեց, մոխիր դարձաւ»։ Մեր քնարերգութեան մէջ քիչ չեն այրած սիրտերը։ Այրեր է նաեւ Կովկասէն վեր, մոգական Ջաւախքի մէջ, Փարուանայ լիճի ափին ծնած Վահան Տէրեանի սիրտը։ Խաղաղ օրերուն, բանաստեղծի մտքէն բռնկած են թախծոտ տողիկներ. «Այրի՛ր սիրտս, թող լինի այնտեղ աւեր ու մոխիր», «Մոխիր է հիմա իմ հոգում անոյշ երազների տեղ»։ Երբ կարօտած սրտի մոխիրներ են ամէնուր, ինչպէ՞ս անտարբեր մնար կիւմրեցի աշուղ Ճիւանին.
Կռունկ, թէ դու գնաս դէպ մեր երկիրը,
Աստուած սիրես, իմ ծնողաց բարեւ տար.
Պաշտելի են նրա հողն ու մոխիրը։
Իսկ Պետրոս Դուրեանը Պոլսոյ գեղադալար բլրակէ մը Պոսֆորը դիտելով հեծեծեր է հիւծած երկու խօսք. «Երազներու մոխրակոյտ» եւ «Մոխիր դարձան երազներս»։ Քառորդ դար անց՝ Կոմիտաս վարդապետը, չես գիտեր հայրենի ո՛ր գիւղի մէջ, բայց անկասկած լուսնակ մէկ գիշեր ծիրանի ծառի մը ստուերի տակ նստած, պիտի դիտէր անցնող-գացող ամպերը ու պիտի ըսէր՝ «... մոխիր ամպեր ժիր եկան դալուկ-դալուկ»։ Մինչ թատրերգակ Լեւոն Շանթը, որուն կենսագրական քարտէզը կ՚ընդարձակուի Պոլիսէն Լայփցիկ եւ Էջմիածինէն Թիֆլիս, նոր դեր մը պիտի տար «մոխիր»ին ու 1911 թուականին բեմ պիտի հանէր զայն. «Հին Աստուածներ» թատերախաղն է։ Սեւանի վանքի վանահայրը երկընտրանքի մէջ է։ Անոր սիրտը այրեր է երկու Մարիամներէն- Մարիամ իշխանուհիէն եւ Մարիամ Աստուածածինէն։ Կը գերակշռէ հոգեւոր կոչումը ու վանահայրը հողեղէն Մարիամին ու աշխարհիկ բոլոր կայծերուն հրաժեշտ կու տայ, ըսելով՝ «Ի՞նչ միտք ունի այդ հին ու մարած մոխիրը խառնելը»։ Թատերական այս փորձառութենէն ետք, բառը ի՚նքը թատերախաղ դարձաւ։ 1936 թուկանին Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Վահան Թոթովենցի «Մոխրակոյտ»ը։ Ասիկա այն 1936-ն էր, երբ Թոթովենցը եւ իր հայրենասէր գրչընկերները զոհ գացին ստալինեան հալածանքներուն, ապա մոխրացան կա՚մ հեռաւոր երկրամասերու եւ կամ՝ Երեւանի բանտին մէջ։
Բայց, բառը յամառօրէն ուզեց կեանք պարունակել իր մէջ ու չկորսնցնել աւիշը։ Ան յաջողեցաւ բուսաբանական բառարաններ մտնել որպէս հայրենի դաշտերը զարդարող երկու ծաղկանուն՝ «մոխրածաղիկ» եւ «մոխրամոլոր»։ Իսկ Սվետիոյ մէջ (Մուսա լեռ) «մոխիր» բառը դարձաւ ժողովրդական դարձուածք- «Սուրբ Սարգիսի մոխիր», որ կը նշանակէ «հազուագիւտ բան»։
Իսկ, յարգելի ընթերցող, դուք կրնայի՞ք երեւակայել, թէ օր մը մոխիրը կրնար ծննդաբերութեան օժանդակ միջոց եւ դեղ դառնալ։ Երուանդ Լալայեանի վկայութեամբ՝ այո։ Թիֆլիսահայ ազգագրագէտը ականատես եղեր է, թէ Գանձակի մէջ կը շինեն «մոխրաջուր»։ Մոխիրը ջուրի մէջ կը լուծեն ու կը խմցնեն ծննդկան կնոջ, որպէսզի ան հեշտութեամբ ազատուի, կու տան հիւանդին, որ առողջանայ եւ կու տան հաւերուն, որ յաճախ հաւկիթ ածեն։ Տարօնի ժողովուրդն ալ ունեցեր է մէկ այլ «մոխրածին» հաւատալիք՝ «Կաղ դեւը»... Ըստ աւանդութեան Գրիգոր Լուսաւորիչը ջորիի վրայ դրեր է Յովհաննէս Մկրտիչի մարմինը ու բերեր է Մշոյ դաշտի Քարկէ լեռը։ Այնտեղ, ուր ջորին նստեր է, Լուսաւորիչը սկսեր է վանքը կառուցել։ Բայց դեւերը ամէն գիշեր քանդեր են անոր շինածը։ Լուսաւորիչը դեւերը բռներ, դրեր է վանքի, «զնտանը»։ Դեւերէն կաղը սուրբէն ազատութիւն խնդրեր է, խոստանալով, մինչեւ աշխարհի վերջը վանքի կրակարաններուն մոխիրը մաքրել ու թափել Պաթման գետի կամուրջէն վար։ Ժողովուրդը կը պատմէ, թէ այդ մոխիրներէն գոյացեր է գետեզրի մոխրագոյն հողակոյտը։
Մէկ այլ այրած սիրտը Շիրազն էր։ Ըստ անոր կտակին, աճիւնները, եօթը բուռ մոխիր, պէտք էր տանիլ Հայաստանի եօթը անկիւնները։ «... Սրտիս մոխրի չորրորդ բուռը տարէ՛ք ծովակն իմ Վանայ… Վեցերորդ բուռն իմ մոխիրի, դուք շաղ տուէք հազարագանձ աւերակում Անիիս, որ մոխիրս շաղախ դառնայ... Եօթներորդ բուռն իմ մոխիրի… լցրէ՛ք աչքը կոյր մարդկութեան, որ իմ վիշտը չէր կիսում»։
Հիմա խաղաղ օրեր են։ Եւ գեղեցիկ է լսել, թէ հայրենի նոր ձայն մը, Լիլիթ Յովհաննիսեանը, «Ես եմ յօրինել» երգի մէջ «մոխիր»ը կը վերադարձնէ, հայկական երգարուեստին՝ իր աւանդական պատկերով։ Լսելով այդ երգը, բոլորս ալ մաղթենք, թէ բառը միշտ մնար երգերէն ներս.
Աչքերումս ծով արցունք ու ցաւ,
սէրը իմ մոխիր դարձաւ։
Իմ սէրը ես եմ, ես եմ յօրինել,
Դու ինձ երբեք էլ չես սիրել։
