Բառ մը, որ կը սիրէ ազատօրէն սաւառնիլ
Թռչունի նման բառ։ Ազատութիւն կը սիրէ, սաւառնիլ իր բնաշխարհի եւ իր սարերու վրայ։ Վանդակե՞լ զայն, անկարելի։ Կը մեռնի։
«Միտք» բառի շուրջ մտորելէ եւ թռիչքներ ունենալէ առաջ, պէտք է հարցնել, թէ ո'ւր կարելի է գտնել զայն, ո'ւր սիրած է թառիլ եւ բոյն շինել այդ թեւաւորը։ Պատասխաններ կը լսուին. Պոլի՞ս, ըսիք։ Մեծ պատիւ է ասիկա պոլսահայերուս համար։ Զգացուած ենք։ Վենետի՞կ... Անշուշտ, դուք կը կարեւորէք հայկական տպագրութեան ծնունդը եւ Մխիթարեան հայրերու գրական վաստակը։ Մոսկուա եւ Թիֆլի՞զ։ Իրաւունք ունիք, այդ քաղաքներու մէջ են, որ Ներսէսեան եւ Լազարեան ճեմարանները, մեր մտքի օճախները հաստատուեցան։ Էջմիածի՞ն, Ամսթերտա՞մ, Զմիւռնիա՞, Երեւա՞ն։ Արժանապէս։ Առաջարկներու ցանկին վրայ պէտք է աւելցնել նաեւ Շուշին եւ Պաքուն։ Անսպասելի յայտնութիւններ, չէ՞։ Համբերեցէք եւ կը բացայայտուի անոնց խորհուրդը։
Յիշենք, թէ հայերէնի անեզական գոյականներէն մէկն է «միտք» միավանկը։Անոր արմատը, որ ա'լ աւելի մանր է, «միտ», կ՚ընդգրկէ թուաբանութենէ բժշկութիւն եւ մինչեւ իմաստասիրութիւն չափազանց լայնածաւալ տարածութիւն մը։ Նախատիպը med է, որ բուն կը նշանակէ «չափել, կշռել, դատել, բժշկել, խորհրդածել»։ Մեր «միտք»ը, անշուշտ ունի դրացի լեզուներու հետ ծննդակից բառեր, «զարմիկներ», ինչպէս կարելի է կոչել։ Մտաբերենք քանի մը օրինակներ. լատինական medeor բառը կը նշանակէ բժշկել, medicus՝ բժիշկ, meditari՝ խորհիլ եւ մտածել, գերմանական meto՝ չափել, հին յունական «միդէա»՝ խորհուրդ տալ, խոհեմութիւն, ճարտարութիւն, հնարք, «միդոս»՝ միտք, մտադրութիւն, հոգեկան տագնապ, իրանական «vi-mad»՝ բժիշկ (առողջութիւնը դատող, գնահատող, չափող իմաստով)։
«Միտք» բառը գրաւոր հայերէնի մէջ իր առաջին երեւումը ունեցաւ Աստուածաշունչի մէջ։ Քիչ չէ, մօտաւորապէս 500 անգամ։ Ապա, դժուար չեղաւ հայ մտքին համար թեւեր առնել ու լեզուական եւ իմաստասիրական հեռաւորութիւններ չափել։ 5-րդ դարուն հայ իմաստասէր Դաւիթ Անյաղթն էր, որ եզրակացուց, թէ ի'նչ է միտքը.- Միտքը գոյի պարզ ըմբռնումն է, կամ ընդհանուր իմաստասիրութեան պարունակողը, իր խօսքով՝ «Ընդունակ ընդհանուր պատահման՝ մարմին,իսկ ընդունակ ընդհանուր իմաստասիրութեան՝ միտք»։
Ապա եկան արտայայտութիւններ ու անոնք թռիչք տուին մեր առօրեայ խօսակցութիւններուն։ Յիսունի չափ են։ Յիշենք առաւել պատկերալիցները. Միտք առնել, միտք դնել, միտք յղանալ, միտքը բերել, միտքը ծուռ, միտքը հաւաքել, միտքը պղտորել, մտքի զաւակ, մտքի թռիչք, միտքը ծովն իյնալ, միտքերու մէջ իյնալ, միտքերու փոխանակութիւն ունենալ։ Այս արտայայտութիւններէն մէկը, «միտքը իյնալ», իր ամենայուզիչ գործածութիւնը գտաւ պոլսահայ բանաստեղծ Զահրատի մօտ։ Կիկօն, բանաստեղծի հերոսը, կը վախնայ գիշերները Ահմէտ էֆէնտի փողոցէն անցնելու, որովհետեւ հոն կան համբուրուող զոյգեր եւ հոն «Իր առանձնութիւնը միտքը կ՚իյնայ»։
«Միտք»ը դարերու ընթացքին զարգացաւ ու դարձաւ բազմիմաստ։ Ան այժմ «ուշք» է եւ «դատողութիւն», «նշանակութիւն» է եւ «յիշողութիւն» եւ «խորհուրդ», «գաղափար» է եւ «կարծիք», «վարկած» է եւ «խորհրդածութիւն»։ Ան նաեւ «իմաստ» է եւ «նպատակ»։ Անոր համար Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածներ» թատերախաղի մէջ երբ պառաւող իշխանուհին, իր պատուիրած եկեղեցին շինող վանահօր յամառօրէն կը հարցնէ, թէ այս վերջինը կը սիրէ՞ իրեն։ Վանահայրը կը հակադարձէ հետեւեալ ձեւով. «Ի՞նչ միտք ունի այդ հին ու մարած մոխիրը խառնելը»։ Եթէ դուք կարդացած կամ դիտած էք այս խաղը, գիտէք, թէ «այդ հին ու մարած մոխիրը» իրենց անցեալի սէրն էր, քսան-երեսուն տարի առաջ կայծ առած։
Կեանքի միտքը, այսինքն իմաստն ու նպատակը, կարելի՞ է սահմանել չափաւոր չորս տողի մէջ, կամ վաթսուն վանկի... Սովորական մահկանացուներուս համար գուցէ անկարելի։ Սակայն, թէ։ տաղաչափական եւ թէ՝ իմաստասիրական խորամտութիւն պահանջող այդ գործը յաջողած է Յովհաննէս Թումանեանը.
«Հե՜յ ագահ մարդ, հե՜յ անգոհ մարդ, միտքդ երկար, կեանքդ կարճ,
Քանի՜ քանիսն անցան քեզ պէս, քեզնից առաջ, քո առաջ.
Ի՜նչ են տարել նրանք կեանքից, թէ ինչ տանես դու քեզ հետ,
Խաղաղ անցի՛ր, ուրախ անցի՛ր երկու օրուան էս ճամբէդ»։
Դարերու ընթացքին հայը նկատեց, թէ կան մտքի տեսակներ, 70-էն աւելի։ Եւ զանոնք այժմ կը ճանչնանք հայերէնասէր պայծառամիտ հայ գրիչներու ստեղծած բարդ բառերու շնորհիւ, յաւերժօրէն գեղեցիկ են «ազատամիտ, ազնուամիտ, արագամիտ, արթնամիտ, լրջամիտ, լուսամիտ, պայծառամիտ, բարեմիտ, սրամիտ, ողջամիտ, նրբամիտ, հնարամիտ» բառերը։ Նոյն շարքէն պէտք է յիշել շատ ընտիր բառ մը եւս, «երկայնամիտ», այսինքն համբերող, Ս. Գրիգոր Նարեկացիին ամենասիրածը։ Լուսամիտ վանականը «Մատեան Ողբերգութեան» պոեմի մէջ երեսուն անգամ այս ածականով կը դիմէ Աստուծոյ, ինչպէս՝ «Կեցոյ զիս, գթած, լուր ինձ, ողորմած, մարդասիրեայ, ներող, խնայեայ, երկայնամիտ», «Տէր Աստուած, մարդասէր, անոխակալ եւ երկայնամիտ», «Երկայնամիտ թագաւոր»։ Նարեկացիի գրիչին կը պատկանին նաեւ «վայրենի միտք», «անկայուն միտք», «գազանամիտ անմաքուր» եւ «հրային միտք» բառակապակցութիւնները։
Հայերս նաեւ նկատեցինք, թէ բոլոր միտքերը հաւասար չեն, կան անոր տկար կամ անցանկալի տեսակները, ինչպէս՝ թեթեւամիտ երեխայամիտ, աղքատամիտ, կարճամիտ, բթամիտ, թշուառամիտ, ծանծաղամիտ, դատարկամիտ, կասկածամիտ, գոռոզամիտ, մեծամիտ, զազրամիտ, պղծամիտ… Հայոց պատմութեան ամենադառն օրերուն տեսանք, թէ կան նաեւ այս վերջիններէն աւելի վատերը. խաւարամիտ, գազանամիտ, ծածկամիտ, նենգամիտ եւ ցածրամիտ, որոնք յարմար կու գան նկարագրելու համար այն միտքերը, որոնք փորձեցին մեր մտաւորականութիւնը թեւատել, վանդակել ու խեղդել։ Այդ ցնորեցնող օրերու զոհերէն Դանիէլ Վարուժանի խօսքով, «Կեանքը կը մորթուէր արտերուն մէջ, միտքը՝ գանկին մէջ»…
Մի' կարծէք, թէ այդ պահուն մտաւորականի աչքերը փակուեցան ու հայ «միտք»ը դադրեցաւ գործելէ։ Գալ շաբաթ դուք ականատես կ՚ըլլաք, թէ ան ինչպէս արհամարհելով ամէն տեսակ անմտութիւն եւ չարամտութիւն, մերժելով ստրկամիտ եւ ծառայամիտ դառնալ, պիտի յաջողի ազատօրէն սաւառնիլ։ Մինչ այդ, թող ստեղծամիտ աշուղ Ճիւանիի մտքի զաւակ՝ «Հայրենիքիս ջուրը» երգի խօսքերը սփոփեն մեզ.
«Յիշէ, պանդուխտ Հայկազունի,
Միտ բեր օճախդ հայրենի,
Կաթի ու մեղրի համ ունի,
Ա՜խ, իմ հայրենիքիս ջուրը»։
