Ամէն մեծ հայի մահով հայերը ազգովին մեռնում են եւ յետոյ նորից յառնում։ Սա է մեր ազգային առանձնայատկութիւնը։ Ինչո՞ւ հայերը այդքան մեծ ցաւ զգացին Ազնաւուրի մահուան առթիւ։ Որբացած զգացին…Որովհետեւ նա ինքը մի Հայաստան արժէր, նոյնիսկ երկու՝ եթէ ի նկատի ունենաք նաեւ Արեւմտեան Հայաստանը։ Այն հայը եւ այն Հայաստանը, որը յառնեց մոխիրից եւ հասաւ այնպիսի բարձունքներին, որտեղից լսելի դարձաւ ողջ մարդկութեանը։
Հոկտեմբերի 1-ի երեկոյեան, երբ աշխարհում այլեւս չկար Ազնաւուր, Հանրապետութեան հրապարակում երգող շատրուանների շուրջ բազմութիւն էր նստած։ Բոլորը լուռ էին։ Ազնաւուրն էր երգում։ Առաջին անգամն էր, որ Ազնաւուրի ձայնը ինձ ցաւ պատճառեց։ Այն ձայնը, որ ընդունակ էր մխիթարել ամենամեծ կորստի ժամանակ։
-Ցաւալի է, - ասաց մի աղջիկ։
-Դէ չէր կարող նա յաւերժ ապրել, արդէն 94 տարեկան էր։
-Իրօ՞ք։ Աստուած տայ ամէնքն այդքան ապրեն։
Ամէն մարդ կարող է այդքան ապրել, բայց ամէնքը Ազնաւուր դառնալ չեն կարող։ Ամէնքին տրուած չէ դառնալ մոլորակի ձայնը։ Ես ի վիճակի չէի այլեւս լսել Ազնաւուրի ձայնը եւ լքեցի հրապարակը, սակայն ամէն փողոցում բոլոր ռեստորաններից լսւում էր Ազնաւուրի երգը։ Դեռ աւելին. ամէն ինքնաշարժից եւ ամէն սուպէրմարքետում կրկին Ազնաւուրն էր…Ցաւն ինձ խեղդում էր։ Ո՛չ, ես Ազնաւուրին չէի խղճում, ի վերջոյ նա շատ արժանի եւ երջանիկ կեանք ապրեց։ Խղճում էի մեր ազգը. միշտ, երբ նման մասշտաբի հայ էինք կորցնում, հասկանում էինք, թէ որքա՛ն փոքր ենք այդ կորստի համար։
Ի՞նչ էր նշանակում լինել 90 տարին բոլորած մարդ. դա նշանակում էր տեսնել շուրջդ միայն երիտասարդներին եւ կրել նեղութիւններ, կապուած ծերութեան հետ…
Մինչեւ 32 տարեկան նրան լսել չէին ուզում, իսկ 90 տարեկան Ազնաւուրին անհամբեր սպասում էին ամենուրէք։ Ամենավիրաւորական բանը, որ կարելի է ասել երգչին,-դա «Ինչ գեղեցիկ ձայն ունէք»։ Ազնաւուրի ձայնը գեղեցիկ չէր, արտաքինը գեղեցիկ չէր, հասակ չունէր, այդ ամէնը դառնում էր սքանչելի շնորհիւ զգացմունքի։ Նա չէր երգում, նա զգում էր երգը, տառապում էր սիրուց։ Հէնց այդ զգացմունքն էր ունկնդիրը կիսում նրա հետ։
5 Հոկտեմբեր։ Հոգեհանգիստ։ Արժէր գիտնալ ֆրանսերէնը, որպէսզի հասկանայինք Մաքրոնի խօսքը։ Արժէր հասկանալ ֆրանսերէնը, որպէսզի Շառլին լսելիս նաեւ բառերը հասկանայինք, որովհետեւ բառերը միշտ պատկանում էին բանաստեղծ Ազնաւուրին։ Նա ասում էր, որ մտածելակերպով ինքը ֆրանսիացի է։ Գիտէ՞ք ինչու։ Որովհետեւ մարդ մտածում է մի լեզուով, եւ նրա լեզուն ֆրանսերէնն էր։ Նոյնիսկ երբ նա երգում էր անգլերէն կամ իտալերէն, կամ հայերէն, իրականում դա ֆրանսերէնն էր իր հնչերանգներով։ Ազնաւուրն ասում էր, որ նրանք, ովքեր գրում են երգերի բառերը, սովորաբար օգտւում են ընդամէնը 10-15 բառերով, մինչդեռ Ազնաւուրը խորասուզւում էր բառարանների մէջ, որպէսզի գտնի միակ ճշգրիտ եւ չմաշուած բառը…
Այս օրերին լուրերում միայն Ազնաւուրն էր եւ մենք շատ մանրամասներ իմացանք նրա կեանքից. զաւակների մասին, կնոջ հետ յարաբերութիւնների, նրա շների, աւտոների, ունեցուածքի, սովորութիւնների։ Երբեք մարզանք չէր անում, օրինակ, երկու անգամ էր ուտում օրուայ մէջ…եւ այլն, եւ այլն։ Տարիքի մասին հետաքրքրական դիտարկում էր արել.
«Իդեալական տարիքը դա 60- 65-ն է, չնայած մեծամասնութիւնը համոզուած են, որ դա 40-նն է։ Բայց 40-ում դու դեռ չես տեսնում ինքդ քեզ կողքից, իսկ 60-ում վերաբերւում ես ինքդ քո հանդէպ չափազանց անկողմնակալ, գիտակցելով, որ դեռեւս շատ բաների ես ընդունակ»։
Շնորհիւ Ազնաւուրի Ֆրանսիան ունեցաւ հայի ֆենոմեն։ Հէնց այդ մասին ասաց Մաքրոնը իր խօսքում Ազնաւուրի հրաժեշտի արարողութեան ատեն.
«Նրա միջոցով այսօր առիթ է յիշելու, թէ մենք՝ որպէս ազգ որքան պարտական ենք բոլոր այն հայերին, ովքեր ստիպուած լքեցին իրենց երկիրը եւ եկան ապաստան գտնելու մեզ մօտ։ Սա ընդհանուր ճակատագիր է։ Բոլոր երկրների հայե′ր, այսօր իմ մտքում դո՛ւք էք»։
Սգոյ արարողութեան ատեն Ժան-Փոլ Պելմոնտոյի կողքին մենք տեսանք ծանօթ մի դերասանի, որին ճանաչում էինք որպէս Շառլ Ժերար, իրականում նա հայ է եւ նրա հայկական ազգանունը Աճեմեան է։ Դեկտեմբերին կը դառնայ 92 տարեկան։ Քանի՛-քանի՛ հայեր թագնուած են օտար ազգանունների ներքոյ, եւ միայն Ազնաւուրն էր խոստովանում իր հայ լինելու մասին։ Նա էր մեր հաւաքական հայի բարձրագոյն տեսակը եւ հայերը աշխարհին ներկայացուած էին Ազնաւուրի անձով։ Այդ է պատճառը, որ հայերը որբացան։ Այսուհետ հայերը եւ Հայաստանը պիտի աշխարհին ներկայանան սեփական դէմքով։ Թող որ այդ դէմքը լինի նոյնքան ազնուական եւ արժանապատիւ, որքան Ազնաւուրինն էր։
