Ինչպէ՞ս անտեսէի «մարմար» բառը, Մարմարա ծովու ափերէն հիւր եկած այն յոյնը, որ երկու հազար տարի է, որ փայլ կու տայ մեր մայրենիին։ Ծառայասէր այդ գոյականը հեզութեամբ սպասեց, որ նախ «քար», «ժայռ», «բեկոր»եւ «փոշի»բառերը յայտնուին այս էջի վրայ, որմէ յետոյ ինք կարենայ պարզել իր գրական գեղեցկութիւնները։ Ուստի այսօր, յարգելի ընթերցող, նաւարկենք Փոքր Ասիոյ հիւսիս-արեւմտեան անկիւնը, գողտրիկ Մարմարա ծովը, որպէսզի գտնենք «մարմար» քարի եւ բառի ծննդավայրը։
Մարմարան Եգէական եւ Սեւ Ծովերու միջեւ փակ-ծով է։ Անունը ստացեր է իր Մարմարա կղզիէն։ Իսկ կղզին այդպէս կոչուած է՝ հոն եղած սպիտակ մարմարի հանքերու պատճառով։ Այդ սպիտակ, փայլուն քարը յոյները կը կոչէին μαρμάριον (մարմարիոն)։ Բառը բուն կը նշանակէ «փայլիլ»։
Ազնիւ քար է մարմարը։ Ան մեզի նուիրեց խորանի սպիտակափայլ խաչ, բաղնիքի ողորկ գուռ եւ հանգուցեալի նրբատաշ շիրմաքար։ Հայոց պատմութիւնը գովեստով կը յիշէ Սիս քաղաքի մէջ Հեթում Ա.թագաւորի կառուցած այն դարպաս-ապարանքը, որ ունէր մարմարեայ սեւ սիւնաշարեր։ Նոյն քաղաքի մէջ Զապէլ թագուհիի բարեգործական հիւանդանոցի հիմնադրամի արձանագրութիւնը փորագրուած էր մարմարի վրայ։
Մինչ բարձրաճաշակ քանդակագործեր մուրճի եւ հատիչի հարուածներով կը կոփէին մարմարը, հայ բանաստեղծներ ալ իրենց փետրագրիչով շունչ կու տային «մարմար» բառին։ Քանի որ ընթերցողներուս մեծամասնութեան համար կարելի չէ լողալ այդ ծովու ափերուն վրայ, այժմ կ՛առաջարկեմ ծփալ «մարմար» բառի գրական աւազանի մէջ։
«Մարմար» բառը աւանդուած չէ հայկական հին մատենագրութեան մէջ։ Անոր գրական առաջին նշոյլները վայելելու համար պէտք էր սպասել մինչեւ ուշ-միջնադար։
18-րդ դարուն, Սայաթ-Նովան նկատեց, թէ իր եարը նման է մարմարի. «Դօշը մարմար, բոյով չինար»։ Աշուղը, ըստ երեւոյթին չկշտանալով այդ պատկերին, գովք մը եւս հիւսեց. «Մարմար դօշին մարջան կախելիս տեսայ»։ Յարգելի ընթերցող, «մարմար» բառը, որ պատմութեան մէջ դեռ պիտի գովաբանէր բազմաթիւ հայուհիներ, նոյն օրերուն ի՛նքը դարձաւ հայուհի։ «Մարմար»ը 18-րդ դարէն սկսեալ գործածուող հազուագիւտ իգական անուն է։ Հայոց պատմութեան մէջ յիշուած առաջին տիկին «Մարմար»ը Սայաթ Նովայի կինն էր (*)։ Սերունդ մը յետոյ Խաչատուր Աբովեանն ալ «մարմար» բառը գործածեց, երբ «Վէրք Հայաստանի» վէպի մէջ նկարագրեց հայ գեղեցկուհի Թագուհիին. «Նրա լուսեղէն ճակատը, նրա մարմար, նուրբ քիթը»։ Իսկ հայ գեղջուկը, իր բանաւոր գրականութեն մէջ ձիւնի սպիտակութեան վրայ աւելցուց մարմարի շքեղութիւնը։ Ահա «պարերգ» մը, որ յիշուած է Գարեգին Սրուանձտեանցի «Համով-Հոտով» աշխատասիրութեան մէջ. «Երկինքն էր ամբեր, կու գէր մարմար ձիւն»։ Երբ Գարեգին Սրուանձտեանցը գիւղ-գիւղ կը շրջագայէր որպէս բանահաւաք, բազմաթիւ բնակավայրեր մօտ կամ հեռու, «մարմար» բառը կը վայելէին որպէս տեղանուն։ Ահա մեր լեռնաշխարհէն ընտիր անուններ. «Մարմար», Կարսի բարձրավանդակի վրայ լեռնագագաթ, Խոր Վիրապի մօտ բլուր, «Մարմարաշէն», Շիրակի մէջ բերդ եւ վանք, «Մարմարիկ», Հրազդան գետի աջ վտակը եւ Հրազդան քաղաքի մօտ գիւղ։ Իսկ «Մարմար քար» կոչուածը, - ինծի համար դժուար էր հաստատել, թէ մինչեւ այսօր գոյութիւն ունի թէ չէ - Դերսիմի մօտ, Չմշկածագի շրջանի մէջ սպիտակ ժայռ էր, որու վրայ կար Խարտիշարի Սուրբ Կարապետ վանքին նայող՝ հին հայկական տարազով կնոջ մարմարեայ արձանը։
«Մարմար» բառը մեր լեզուին տուաւ հինգ-վեց բաղադրեալ բառ։ Ահա այդ ընտիր հաւաքածոյի առաջին երեք անդամները. մարմարաձեւ, մարմարապատ, մարմարեղէն։ Իսկ յաջորդ երեքը տեսնելու համար պիտի բաւէր երթալ Զմիւռնիա, այն օրերուն երբ Ս. Ստեփանոս բարձրաշէն եկեղեցին կանգնած էր քաղաքի մէջ։ Հայ պատմիչի մը բառերով այդ եկեղեցին ունէր «մարմարաշէն գաւիթ», «մարմարեայ սիւներ» եւ «մարմարակուռ բեմ»։ Պերճութեան այդ օրերուն է, որ գեղապաշտ սերունդի գրիչներն ալ «մարմար» բառին տուին իր յայտնի փայլը։
«Մարմար» բառով հայ քնարերգակը գեղաքանդակ պատկերներ կերտեց։ Միսաք Մեծարենցն էր անոնցմէ մէկը. «Քանի դիտեմ դէմքն սպիտակ զերթ մարմար, / Շիթ շիթ արցունք կը քարանայ սրտիս մէջ»։ Եղիա Տէմիրճիպաշեանը մահուան տեսիլ մը քանդակեց. «Տապանաքարս՝ մարմար կոյս, / Թեւերուս մէջ գրկեմ»։ Դանիէլ Վարուժանի համար, որ ի՛ր բառերով ունէր «մարմար ճակատ», այդ բառը նախ խորհրդանշեց հայոց հին փառքը՝ «Գարնանամուտ երեկոյ մ՛իր պալատին մէջ մարմար, / Բակուր, Սիւնեաց Նահապետ, շքեղ հանդէս մը կու տար», ապա՝ անոր անկումը. «Անի։ Քայքայուեցար մարմար մարմար»։ Բանաստեղծը օր մը նաեւ նկարագրեց արեւելեան բաղանիքը ու մենք տեսանք «պորտաքարը մարմար», «մարմար ծորակներ» եւ «Մարմարներուն վրայ նստած զիստեր»։ Սիամանթօն «մարմար»ով կերտեց ընտիր արտայայտութիւններ. «Երազիս մարմարեայ եզերքներուն վրայ», «Մարմար մերկութիւն», «Բա՚ց մարմար դուռը մեհեանիդ»։ Ապա երգեց սէրը. «Երկու ձեռքերուս / Մարմար թասի մը ձեւը տալով, / Հեծեծանքով սիրոյս կայծերն անոր մէջն ես կ՚արտասուեմ»։ Բանաստեղծը «մարմար» բառին նաեւ տուաւ ազգային շունչ. «Կոթողները Փառքին / Մարմար առ մարմար սերունդիդ ձեռքերովը պիտի բարձրանան… / Զա՚րկ, Կովկաս, աւերակեալ ու արցունքոտ Հայաստանին աչքերը քեզի կը նային»։ Ապա եկան եղեգնեայ այլ գրիչներ ու փառաբանեցին «մարմար»ը, զայն վերածեցին երազային ու նախանձելի բառի. «Պերճախօս մարմար», Աւետիս Ահարոնեան, «Խաւարի սեւ մարմար... Մարմարէ ալիքներ... Մարմար ժպիտ», Յակոբ Օշական, «Երազում եմ ես լուսաւոր մի գետ / Մարմարեայ տներ ափերին նրա», Եղիշէ Չարենց։ Չարենցն էր, որ 1936-ին գրի առաւ ներբողական ջերմ բանաստեղծութիւն, զայն նուիրեց իր գրչակից ընկեր Ակսել Բակունցին, անուանեց «Ա.Բ.-ին», ու ըսաւ. «Եւ բառերի համար քո մարմարեա՛յ... խեղճ իմ բարեկամ / Ես քեզ օրհնում եմ արդ իմ անաղարտ երգով»։
«Մարմար» բառի վերջին ու ամենէն իմաստասիրական գործածութիւնը եկաւ Զահրատէն, պոլսահայ այն բանաստեղծէն, որ կը սիրէր Մարմարա ծովու Գընալի կղզիի վրայ անցնել իր ամառնային արձակուրդները։ Իր գրական հերոս Կիկոյին նուիրուած բանաստեղծութեան մը մէջ մարմարի ծանրութիւն ստացաւ լռութիւնը.
Կիկոյին երգը մռնչիւն արդար
Բողոք մը վերջին –
սահող կեանքին դէմ
Կիկոյին երգը
լռութիւն մարմար։
Այսօր յարգելի ընթերցող, ժողովրդական հազուագիւտ «Լուսնեակ գիշեր, զով գիշեր» երգով կը փափաքիմ ձեզի հրաժեշտ տալ, որպէսզի մարմարի նման պայծառ աւարտ մը ուենայ այս յօդուածը.
Պատուհանդ բաց արա,
Մարմար մարմինդ տեսնեմ,
Արտասունքով լի լցրած,
Սեւ-սեւ աչերիդ մեռնեմ։
* Ըստ ընթացիկ վիճակագրութեան, Հայաստանի մէջ յիսուն տիկ. Մարմարներ կան։
