Հայոց գրականութեան խորութիւններու մէջ, յարգելի ընթերցող, եթէ յանկարծ նկատէք փայլատակումներ աչքառու, մի՛ կասկածիք, «մարգարիտ» բառն է ան։ Ինչպէս մարգարտաշար մը ազնուուհիի նուրբ պարանոցը կը պաճուճէ, նոյնպէս ալ «մարգարիտ» բառը կը զարդարէ հայոց լեզուն, զայն դարձնելով պատուական եւ թանկագին։
«Մարգարիտ» բառը Ոսկեդարուն, հայկական հոգեւոր գրականութեան մէջ ունեցաւ ընտիր տեղ։ Սակաւաթիւ են այդ անունները - լոկ Սաթենիկ թագուհին, Մարիամ Աստուածածինը եւ Ս. Գայանէն –, որոնք արժանացան երգի կամ շարականի մը մէջ անոր քով յիշուելու- «Տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեանն Սաթինկանն», «Վկայուհի Գայիանէ... Մարգարիտ սուրբ հաւատոյ», «Աստուածածին, մի՛շտ կոյս Մարիամ… Մարգարիտ պատուական»։ Կ՚արժէ յիշել նաեւ «մարգարիտ»ներով շինուած բարդ բառերու մեր ընտիր մարգարտաշարը, ինչպէս ՝ մարգարտագեղ, մարգարտազարդ, մարգարտածոպ, մարգարտածոց..., որ ընտիր նշոյլ մը եւս շնորհեց մայրենիին։
Սակայն, «մարգարիտ»բառը իր ամենափայլուն շրջանը ապրեցաւ 1100էն յետոյ՝ Հայկական Գրական Վերածնունդի օրերուն։ Այդ օրերուն, երբ մարդը բնութեան հետ համերաշխ՝ կեանքը եւ անոր շնորհները լիովին վայելելու փափաքով կ՛ապրէր ու սիրավառ աշուղներ կը փառաբանէին գարունը, գինին եւ գեղեցիկը, «մարգարիտ»բառը ալ ելաւ վանքէն դուրս ու սկսաւ պերճութիւն տալ հայուհիներուն, յատկապէս անոնց, որոնք աշուղի մը կողմէ սիրուած ըլլալու բախտաւորութիւնը ունէին։
Յարգելի ընթերցուհիներ, ազնուափայլ տիկնայք, եթէ ունիք մարգարիտ ապարանջան, մանեակ կամ օղ, հաճեցէք զայն դուրս հանել իր սատափադրուագ գոհարատուփէն, վայրկեան մը առանձնացէք ձեր ոսկեծիր հայելիին առջեւ եւ զուգուեցէք անոր հետ ու միեւնոյն ժամանակ ականջ տուէք տաղասացներու եւ աշուղներու երգին, քանզի ներկայ յօդուածս գրական ընտիր «մարգարիտներու» հաւաքածոյ մը ըլլալ կը հաւակնի...։ «Ակռադ մարգարիտ, ճերմակ գեղեցիկ, պռկունքդ անուշիկ, զէտ զքեզ շաքրիկ»։ Այս խօսքերը կը պատկանին Մինաս տաղասացին, 1500ներ։ Ղազար Սեբաստացին ալ նկատեց, թէ իր եարը ունի մարգարիտներ իր բերնին մէջ. «Երեսդ է պայծառ, ճակատդ է զէտ սաթ, ակռադ մարգարիտ, շթունքդ է շարբաթ»։ Նոյն քաղցր պատկերն է, որ երգել տուաւ սիրատենչ բազմաթիւ այրերուն. «Ակռաներդ մարգարիտ, ալմաստ, անգին քար, / Պռկներդ հիւանդի դեղ է, նազլի եար», Սահակ Տիրացու, «Քաղցրախօս բերան փոքրագոյն, / Մարգարիտ շարեալ ի ներքոյն», Յովհաննէս տաղասաց, «Ակունք մեծագին, պայծառ լուսագոյն, / Սպիտակ մարգարիտ ի մէջ սատաֆնուն», Խաչատուր Թոխաթեցի։ Վերջին բանաստեղծութեան անունն է, ինչո՞ւ զարմանալ, «Վասն ուրախութեան», քանզի մարգրտանման գեղեցկութեան մը տեսքն է մարդու ուրախութեան պատճառը։ Քոսայ Երէցը փառք տուաւ Աստուծոյ, թէ մարգարիտի նման եար մը գտեր է մարդկային ծովու մէջ. «Փառք ու պատիւ ասեմ ես քո արարչին / Մէջ բերնիդ նայեցի, է լալ ու մրջան, / Նոր սադաւ է հանած, մարգարիտ շարեր»։
Դուք գիտէք, թէ ի՛նչ է սիրահար զոյգի քաղցր զրոյցի միջնորդը... Գինին։ Այս պատճառով է, որ 16րդ դարուն Սարկաւագ Բերդակցին գրի առաւ «Գովասանութիւն խաղողոյ, բաժակի, այլեւ վասն ուրախութեան» բանաստեղծութիւնը. «Խաղո՛ղ..., Թելդ քաշած է յոսկոյն միջէն / Դու մարգարիտ յոսկոյն շարած»։
1650-ներուն, գարուն էր, Պոլսոյ մէջ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը հիացեր էր իր սիրածի թէ՛ բերանին եւ թէ՝ երգին. «Ակռադ մարգարիտ սպիտակ շարման, / Պիւլպիւլն քաղցր երգէ ի քո վարդաստան»։ Դար մը անց մէկ այլ սէր վառեցաւ Թիֆլիսի մէջ ու Սայաթ Նովան մարգարտեայ տողիկներ շարեց իր եարը նկարագրող. «Ակռեքըդ մարքրիտ ալմաս է», «Ծովից հանած թանկ մարգարիտ», «Ատամներդ՝ լալ-մարգարիտ»։ Եարի տեսոյն չկշտացաւ Սայաթ Նովան, զարկ տուաւ իր քամանչային ու յօրինեց հետեւեալ երգը. «Ունքիրն՝ ղալամով քաշած, աչքիրն խիլքս տարիլ է, / Ճիդումն՝ օսկէ ամբարչա, եախին մարգարիտ շարիլ է» (Ունքերը գրիչով նկարած, աչքերը խելքս տարած է, / Պարանոցին ոսկէ մանեակ, կուրծքին մարգարիտ շարած է)
Իսկ 20րդ դարուն, հայկական գեղապաշտ գրականութեան մէջ յայտնուեցաւ Դանիէլ Վարուժանը, որպէս «մարգարտափայլ» եզակի քնարեգրակ։ Քանզի անոր բանաստեղծութիւնները կ՚առանձնանան «մարգարիտ»բառի ճոխ գործածութեամբ։ Բայց, յարգելի ընթերցող, ձեզ զգուշացնեմ, Վարուժանի բանաստեղծութիւններու մէջ դուք մի՛ ակնկալէք տեսնել գեղեցկուհիի մը նուրբ պարանոցը կամ սպիտակ մատները, այլ՝ կը տեսնէք մշակի քրտինքը, հասկ մը, կամ՝ առաւօտեան ցօղը. «ՄշակնեԲրն են իմ գիւղիս, դաշտի հզօԲր զաւակներ, / Քրտինքներով մարգարտեայ բնութեան թաԲգն են հիւսեր», «Ամէն ընձիւղ մարգրիտ մ՛ունի իր բերանն», «Մա՛յր, Խաչբուռն այս օրհնէ՜. եւ տուր արտերուս / Ամառն՝ ոսկի, ինչպէս գարունը՝ մարգրիտ», «Ծիտերն ի՛նչ փոյթ թէ հատիկներդ կ՛աւարեն. Տեղը Աստուած պիտի մարգրիտ սերմանէ»...։
Վարուժանը գիտցաւ նաեւ «մարգարիտ» ցանել իր սիրային քերթուածներու տողիկներուն մէջ. «Իջայ խորունկն ես կնոջ մը հոգիին. / Անկէ մարգրիտ մը հանեցի բոցագեղ», «Աղաւնիներ...Կու գան իրենց թռիչներեն վար անձրեւել մարգրիտներ», «Գեղեցկութիւնը ծնունդն է Զօրութեան յորձանքին՝ / Ինչպէս մարգրիտն ովկիանի անդունդներուն մոլեգին»։
Հակառակ անոր, որ այսօր փորձեցի յօդուածիս մէջ յարգել ժամանակագրութիւնը՝ ձեր թոյլտուութեամբ, յարգելի ընթերցող, աշխատանքս կը փափաքիմ աւարտել 17րդ դարու տաղասաց Դաւիթ Սալաձորցիի տողերով, քանզի Կարին քաղաքի Սալաձոր գիւղի մէջ ծնած այդ բանաստեղծն է, որ մեզի պարգեւեց հայկական ամենէն վայելուչ ու պատուական գրական մարգարիտը, երբ ան ակնարկեց մեր ազնիւ ազգին.
Որպէս ակն ու գոհար,
մարգարիտ մանր է,
Նոյնպէս Հայն փոքր ազգ է
եւ գինն ծանր է։
